تهیه کننده : پوهاند عبدالرحیم امید

سال 1395 ه.ش

 

چکیده:

اقلیم از جمله پدیده های طبیعی بوده و شامل پارامتر های است که د طول یک از یک منطقه ومحیط ناشی می شوداین پدیده یکی تحت تاثیر طول البلد وعرض البلد وستی وبلندی ها است. دوری ونزدیکی از بحر ، پوشش نباتی وغیره قرار داشته که باعث نزولات جوی باران ،برف، ژاله پیشینه وغیره در یک محیط می گردد. زندگی انسان ها وحیوانات ونباتات کاملا تحت تاثیر پدیده های اقلیمی قرار دارند.

رشد ونموی حیوانات، نباتات وانسان ها تابع پدیده های اقلمی میباشند. حتی اقلیم بالای خانه  ومسکن ، دارو شیوه زندگی وفرهنگ خوی وعادت تاثیر بسزای داشته باشد.

در این مقاله خواستم که رابطه اقلیم را با شیوه های زراعت ودامداری وباغبانی مورد بررسی قرار داده همچنان تاثیر اقلیم را بالای اثر نموی حیوانات ، انسانها ونباتات به بحث بگیرم.

روش تحقیق دراین مقاله کتابخانه ای وساحوی بوده واهمیت آن دراین است تا بیشتر درک نمایم که هواشناسی واقلیم شناسی در شرایط امروزی از اهمیت خاصی برخوردار میباشد. وزندگی انسانها ، حیوانات ونباتات تحت تاثیر پدیده های اقلیمی قراردارند.

امید وارم که مطالعه باهم دراین مقاله با اهمیت پدیده های اقلیمی بیشتر پی برده واز عواملی که تاثیر منفی بالای پدیده های طبیعی اقلیمی از خود وبجا میگذارد جلوگیری نمایم.

واژه های کلیدی: زراعت ، دامداری، باغبانی، پوشش نباتی،منابع طبیعی

 

مقدمه

در شرایط کنونی به علم هواشناسی واقلیم در سطح تمام کشورها پیشرفته ارزش وبهای زیادی قایل هستند حتی برنامه زندگی روزمره انسانها  وساعت تحولات اقلیمی وتغییرات واوضاع جو ی تعین میگردد.

اقلیم به زنده گی انسانها وحیوانات ونباتات رابطه مستقیم داشته وهریک از موجودات زنده در یک اقلیم  معین ومشخص ودر یک محدوده زمانی ومکانی وحرارتی معین میتوانند  به بقا وزنده گی خود ادامه دهند.

تاثیر پدیده های اقلیمی بالای زراعت ودامداری وباغبانی بر هیچکس  پوشیده نیست پدیده های خشکسالی وغیره و سیلاب ها طوفان ها هر یک تاثیرات زیاد با لای روند زنده گی وادامه حیات  از خود بجا می گذارند.

بد بختانه امروز بشر باتصرف بیجا ومورد حمله غیر علمی برطبیعت تولید اقتصادی ساختن گاز های گلخانه ای بالا بردن غلظت کاربن دای اکساید وکار بن مونواکساید ، نایتریت ها المونیم سلفاید باعث گرم کردن کره زمین وخطر مواجه ساختن حیات موجودات زنده ، زندگی انسانها ،حیوانات ونباتات تنگ ساختن وحتی با نابودی نباتات وحیوانات باعث مهاجرت های کتلوی ازیک منطقه به منطقه دیگرشده اند دراین مقاله خواستم رابطه اقلیم را بالای زراعت ، ودامداری وباغبانی وجمیعت زنده گی انسانی به بررسی بگیرم.

  

مقدمه :

گرچه رشد و نمو گیاهان تابع ویژگی های ژنیتکی خود می باشند. ولی اثر عوامل اقلیمی با توجه به روابط پیچیده انها با مراحل مختلف رشد و نمو گیاهان از اهمیت بسزایی برخوردار است با این وجود به نقش تحقیق در مورد اثر عوامل اب و هوایی و همبستگی انها با فعالیتهای زراعی و مراحل فنولوژی گیاه کمتر پرداخته شده است که جا دارد بدان توجه بیشتری بشود.

روزانه بسیاری از امور مثل انتخاب نوع لباس، رنگ و تعداد پوشش،انتخاب وسیله رفت و برگشت،استفاده از وسایل گرم کننده،تفریح کردن و شنا،تماشای شگوفه های رنگارنگ بهاری و طبیعت زیبا و دل انگیز همه و همه بخشی از خواسته های درونی انسانها است که به نحوی در ارتباط با مسایل آب و هوایی محیط میباشد. با این وصف افراد گاهگاهی دچار ناراحتی های می شوند که به جرات می توان گفت اغلب انها ریشه در تاثیرات نامطلوب عوامل اب و هوایی پیرامون انها دارد.

در یک گزارش خبری که مربوط به سردترین منطقه اب و هوایی کره زمین بوده است، چنین امده است:

ساعت 10 بعد از ظهر 24 اوت 1960 ناگهان رادیو مسکو برنامه خود را قطع کرد شنوندگان که به برنامه موسیقی رادیو گوش می کردند خود را برای شنیدن یک خبر هیجان انگیز سیاسی یا علمی مثل سقوط یک حکومت و یا کشف و اختراع یک پدیده جدید اماده کردند ولی گوینده رادیو در میان شگفتی و تعجب شنوندگان اعلام نمود (گزارش حاصله از هواشناسی منطقه که هم اکنون واصل شده حاکی است که برودت هوا درین ناحیه به 88.3 درجه سانتیگراد زیر صفر رسیده است. این درجه سردترین برودتی است که از یکصدوچهل سال قبل تا کنون (از زمان اندازه گیری حرارت و برودت) ثبت شده است.گرچه سرماهای وحشتناک دربرخی اززمستانها تا اندازای شدید بوده ،ولی دنیا هرگزسرمائی بسختی ۲۴ اوت ۱۹۶۰بخود ندیده است .

هم اکنون دربخشهای سرد روسیه پس ازخاتمه میهمانی ، میهمانان قبل ازخروج بایستی حدود نیم ساعت دراتاق انتظاربرای  توافق نسبی دمای بدن خود با بیرون بنشیند .

انسانها درگذشته مجبوربوده اند برای سلامتی خودزحمت وتلاش بیشتری را متحمل شوند وبا اتخاذ تدابیروبکاربردن دانش وتکنیکهای مختلف ، ناراحتی های ایجاد شده را ازبین ببرند به عقیده بعضی دانشمندان همین عوامل وتحریکات آن ،دلیل عمده ای برای رشد وتوسعه فکری وتمدن بشری بوده است .

بشربرعکس جانوران وگیاهان سعی کرده است محیط اطراف را همیشه بنفع خود تغیردهد ، به عبارتی برمحیط آب وهوایی پیرامون خود تسلط یابد . اوهمین طرزتفکررابرای تهیه غذا ،خوراک وبهداشت داشته که بناچارمجبوربوده است ازطریق کشاورزی نسبت به تأمین آنها اقدام نماید . به همین جهت ازبدو تاریخ تا کنون ،ثبات وپیشرفت ملل گذشته بستگی مستقیم ومؤثری به پیشرفت درتولیدات زراعتی آن ملل داشته است .باوجود این بشرتاکنون موفق به ایجاد شرایط مطلوب ودلخواه برای کنترول اوضاع جوی برای تولید بهترمحصولات زراعتی نشده است ،ولی دردهه های اخیرتوانسته با بکاربردن وسایل وروشهای گوناگون علمی بربخش کمی ازعوارض جوی تا حد امکان تسلط یابد وتا حدودی اثرآنها را تغیردهد .درمقابل ،پیش بینی شرابط جوی وتطبیق تولیدات زراعتی واستفاده احد اکثرازشرابط موجود ،ازموفقیتهای بشردرمواجهه با طبیعت بوده است . بدیهی است رشد وتوسعه زراعتی امروزی تا حدود زیادی درگروهمین تشخیص شرایط جوی وتغیردراثرآنها وانطباق عملیات تولید زراعتی باآن ها است . نتیجتاُ مطا لعه وچگونگی کاربرد عوامل آب وهوایی توانسته تولید کنندگان زراعتی را درافزایش عملکرد محصولات زراعتی واجرای پروژه های امورزیربنایی دربخش زراعتی درجلوگیری ازخسارات پیش بینی نشده مثل مقابله  با خطرات ناشی ازطوفان ، سیل ،تگرگ ، ژاله ،خشکسالی وسرما زدگی ها یاری دهد .

با بررسی وآنالیزعوامل اقلیمی مطابق با تغییرات زمانی ومکانی ، نه تنها دربخش زراعی ، باغبانی ، دامپروری وامورزیربنائی می توان کابری ها ثانویه ای رابکار گرفت ، بلکه ازپتانسیلهای منابع طبیعی بالقوه نیزمی توان بنحو احسن استفاده نمود .

با توجه به اهمیت روزافزون کاربرد هواشناسی در زراعتی ، این مجموعه درنظردارد ضمن گذری اجمالی براطلاعات هواشناسی مرتبط زراعتی ونحوه کاربرد هواشناسی درآموزش وترویج وبخشهای حصوصی را ، خصوصاٌ ازطریق برقراری روش های نظامند ارائه نماید .

( هواشناسی ومحصولات زراعتی )

جدول شماره ۱ تأ ثیرات طیف های گوناگون نورخورشید براندامهای گیاه (۲۶)

ردیف	طیف های مختلف نورخورشید	فواصل طول موج میلی میکرون	چگونگی تآ ثیرات روی اندامهای گیاهان
۱	طیف بلند مادون قرمز	۱۰۰۰< موج	اثرخاصی روی گیاه نداشته وفقط اثرحرارت بخشی درگیاه دارد ،تآثیر مستقیمی روی اعمال بیوشیمایی گیاه ندارد .
۲	مادون قرمز	۱۰۰۰ـ ۷۲۰	اثرروی طویل شدن گیاه ، جوانه زدن ، غنچه دادن ، وتسریع درپیدا یش رنگ میوه دارد .
۳	قرمزقابل رویت	۷۲۰- ۶۱۰	شدیداُ بوسیله کلروفیل جذب وباعث سبزینه سازی می گردد .
۴	زرد متمایل به سبز	۶۱۰- ۵۱۰	اثرنا چیزی درسبزینه سازی دارد بالاخص قسمت سبزنور.
۵	آبی متمایل به بنفش	۵۱۰- ۴۰۰	شدیداُ بوسیله کلروفیل ورنگهای زرد جذب شده ،سبزینه سازی وباعث تشکیل اندامهای گیاه می شود .
۶	طیف تابشی ماورآ بنفش	۴۰۰- ۳۱۵	اثرقوی روی رشد گیاه دارد ، شدت آن باعث کوتاهی گیاه وبرگهای کلفت میشود .
۷	طیف تابشی کوتاه	۳۱۵- ۲۸۰	برای گیاهان زیانبخش است .

2-(عوامل آب وهوایی )

درجه حرارت هوا .

رشد ونمو گیاهان علاوه بر اتکاء به نیازهای غذایی وشرایط فیزیکی وکیمیاوی خاک تابع شرایط محیطی هستند که هرچه این شرایط به نیاز طبیعی گیاه نزدیکتر باشد رشد اندامهای گیاه نیزطبیعی ترخواهد بود این شرایط دردرجه اول حرارت محیط آنها می باشد .

حرارت یکی ازشناخته شده ترین عوامل آب وهوایی درزراعت است که درهمه ابعاد تولیدات زراعی نقش تعیین کننده ای دارد واحساس آن برای ما شامل گرما یاسرما می باشد .

برای شناخت بیشتردما نیازبه شناخت نحوه انتقال آن میباشد . انتقال دما به چهارطریق زیرصورت می گیرد .

‍۱- هدایت ۲- جابجایی ۳- تشعشعی ( بوسیله هوا ، صخره ، مایعات ) ۴- نها نی یا پنهانی (تبخیر).

ازمشخصه های دیگردما روابط پیچیده آن با نوراست . مثلاً نوسانات حرارتی برای بعضی ازبذورباعث می شود که وابستگی آنها به نورکاهش یابد ویا دمای بحرانی برای گیاهان افزایش یابد . مثلاً درپاییزمدت زمان لازم برای تغییرات طبیعی دمای مورد نیازبرای کشت گندم ازده درجه به صفر۲۵الی ۳۰ روزمی باشد درغیراینصورت هرچه این مدت زمان کمترشود مقاومت گندم به سرمای زمستانه بیشترکاهش میابد . همچنین بین نواسانات حرارتی ومراحل مختلف رشدی گیاهان ممکن است نسبتی برقرارباشد . مثلاً بذوری که برای شکست دوره خواب آنها نیازبه سرما میباشد آنهایی هستند که درسرما تولید شده اند ولذا هرچه تولید بذوربا طبیعت سردتری بعمل آید برای شکت دوره خواب به همان نسبت به سرما نیازدارند . به جدول شماره ۲ حد اقل نیازمتوسط حرارت روزانه تعدادی ازبذور به هنگام کاشت توجه شود .

 

جدول شماره ۲ حد مورد نیازمتوسط حرارت روزانه به هنگام کاشت چند محصول .

نوع گیاه	حد متوسط حرارت روزانه بهنگام کاشت
گندم بهاره جو دوسر(یولاف) سیب زمینی(کچالو) ذُرت(جواری) پنبه	۳ تا ۵ درجه سانتیگراد ۵تا ۶ درجه سانتیگراد ۷تا ۹ درجه سانتیگراد ۱۱تا ۱۳ درجه سانتیگراد ۱۵ تا ۱۷ درجه سانتیگراد

عکس این موضوع درمورد بعضی ازبذور جنگل صادق است ، بطوری که وقتی بخشی ازجنگل اتش بگیرد ، دوره خواب بعضی ازبذور جنگلی شکسته شده وبرای جوانه زدن آماده می گردند.

برای رشد هربذر ویا گیاهی درجه حرارت های بهینه وجود دارد وتحمل حد اقل وحد اکثر دما برای گیاهان مرزهای بحرانی نامیده میشود ، دردمای خارج ازمحدوده مذکور ،  گیاه ازبین خواهد رفت . البته حد اقل وحد اکثردما برای هر محصول تقریبی می باشد ، زیرا که هرعامل آب وهوایی صد درصد به تنهایی عمل نمیکند وشدت و ضعف آن بستگی به تعدادی ازعوامل دیگر دارد .

مثلاُ درزمان خوشه کردن گندم دردمای ۲۰-۲۴ درجه سا نتیگراد ، برای طغیان سرخی نیازبه عامل رطوبت درحد بالائی می باشد ازتاً ثیرات مهم دما روی دیگر اندامها ی گیاه شگوفه ها می باشند که شامل گلبرگها وپرچم وماده گی می باشد دراین شرایط چنانچه دمای مناسب محیطی وجود نداشته باشد تعداد زیادی ازگلها به نسبت میزان نامساعد بودن دمای محیط ازبین رفته وتعداد آنها کاهش خواهد یافت زیرا دراین مواقع گیاه بیشترین حساسیت را به تغییرات محیطی خواهد داشت بالاخص درزمانی که گرده های پرچم ها رشد کافی نموده است اما پس ازگرده افشانی وتشکیل جنین ودانه مرحله بحرانی نسبت به دمای محیط بتدریج کاهش می یابد.

درهواشناسی زراعتی اپتیمم دمای مورد نیازگیاه بهمراه تحمل گیاه به حد اقل وحد اکثردرجات دما را حرارت کاردینا ل می نامند ، البته این ارقام برای هرگیاهی مطلق نبوده ونسبی می باشد ودرهرمرحله ازرشد ونمو گیاه تفاوتی نیزبا هم دارند .

گیاهان اگرچه درجات حداقل وحد اکثرخارج ازمحدوده بحرانی را درمدت زمان کمی تحمل می کنند ولی بعداز مدتی تحمل ،به سرعت آسیب می بینند پس با استفاده ازامکانات موجود وتوصیه های مشترک پیش بینی هوا شناسی وکشاورزی نبا یستی اجازه داد که طول زمانهای حد اقل وحد اکثر دما زیاد شود ویا دما ازحد اقل تحمل کمترویا ازحد اکثر بیشترشود وچنانچه نیازبه عملکرد خوبی ازمحصول مورد نظر می باشد نباید اجازه داد که دما به سرحدهای بحرانی حد اقل وحد اکثربرسد وچون این اثرات دما وابسته به تغییرات سایرعوامل آب وهوایی هم می  باشد باید به روابط دیگر عوامل با آثاردمایی نیزتوجه نمود .

با همه این اوصاف تا ثیرات دما خود تحت تاثیر عامل زمان نیزمی باشد که درکلیه عملیات زراعی نباید آن را فراموش کرد . به جدول شماره ۳ توجه شود . (درجات حرارت کاردینال وتفاوت زمان

محاسبه درجات رشد وکاربرد آن

درهریک ازمراحل رشدی گیاه میزان مشخص انرژی توسط گیاه جذب می شود لذا با توجه به همبستگی هرمرحله ازرشد گیاه با عامل حرارتی دما با یستی میزان انرژی جذبی ، هرمرحله رشدی گیاه را محاسبه ودرمجموع ازمرحله جوانه زنی تا مرحله برداشت این مقدارانرژی حرارتی مورد نیازوقابل جذب را جمع بندی نمود آنگاه با اطلاع ازمقدار جذب انرژی حرارتی درهر مرحله ازرشد گیاه می توان با علم به پیش بینی های دمایی هوادرآینده مدت زمان لازم برای تکمیل مراحل رشدی گیاه را بدست اورد .

معمولاُ‌ مقدار انرژی جذبی روزانه گیاه را درجات روزرشد یا واحد های گرمایی می نامند که می توان مقدارآن را برای گیاه بدین شرح محاسبه نمود .

جدول شماره ۳ نقاط درجه حرارت کاردینال برای جوانه زدن بذر بعضی ازگیاهان زراعتی

	درجات مساعد وحد اقل وحد اکثر حرارت ( درجه سانتیگراد )			روزهای لازم برای جوانه زدن دانه درحرارتهای معین درجدول
نام گیاه زراعتی	حد اقل	حد مطلوب	حد اکثر	۵ ◦c	◦c ۱۲	◦c  ۱۵	◦c ۲۰
شبدرقرمز	۱	۳۰	۳۷	۵/۷	۳	۷۵/۱	۱
یونجه (رشقه)	۱	۳۰	۳۷	۶	۷۵/۳	۷۵/۲	۲
شاهدانه (چرس)	۲-۱	۳۵	۴۵	۳	۲	۱	۱
نخود (فرنگی)	۲-۱	۳۰	۳۵	۵	۳	۷۵/۱	۷۵/۱
چاودار( جودر)	۲-۱	۲۵	۳۰	۴	۵/۲	۱	۱
کتان	۳-۲	۲۵	۳۰	۸	۵/۴	۲	۲
علف مرتع (چرا گاه )	۴-۳	۲۶	۳۰	–	۵/۶	۲۵/۳	۳
گندم	۵-۴	۲۵	۳۰	۶	۳	۲	۷۵/۱
جو	۵-۴	۲۰	۳۰-۲۷	۶	۳	۲	۷۵/۱
جودوسریولاف	۵-۴	۲۵	۳۰	۷	۷۵/۳	۷۵/۱	۲
هویج (زردک )	۵-۴	۲۵	۳۰	–	۷۵/۶	۲۵/۴	۲۵/۳
چعندرقند (لبلبو)	۵-۴	۲۵	۳۰-۲۷	۲۲	۹	۷۵/۳	۷۵/۳
عدس	۵-۴	۳۰	۳۶	۶	۴	۲	۷۵/۱
ذُرت	۱۰-۸	۳۵-۳۲	۴۴-۴۰	–	۲۵/۱۱	۲۵/۳	۳
ذُرت خوشه ای سارگم	۱۰-۸	۳۵-۳۲	۴۰	–	۲۵/۱۱	۷۵/۴	۴
برنج	۱۲-۱۰	۳۲-۳۰	۳۸-۳۶	–	–	–	–
توتون (تنبا کو)	۱۳-۱۲	۲۸	۳۵	–	–	۹	۲۵/۶
کدو تنبل	۱۲	۳۴-۳۲	۴۰	–	–	۷۵/۱۰	۴
هندوانه	۱۵-۱۲	۳۵	۴۰	–	–	۱۵	۱۷

 

ابتدا اوسط دمای روزانه را ازجمع حد اکثروحد اقل دمای روزانه تقسیم بردو محاسبه نموده آنگاه سرحد حد اقل حرارت زیستی گیاه را که درآن فعالیت رشدی گیاه آغازمی شود ازمیانگین دمای روزانه کسرمی گردد نتیجتاُ درجه روزرشد یا واحد گرمایی برای یک روزبدست می آید .

حال جمع درجات روزرشد هرمرحله رشدی (فتولوژی ) گیاه مجموع واحد های گرمایی هرمرحله بدست می آید برای مثال درجات روزرشد مراحل مختلف رشد گندم ازجوانه زدن تا ظهوربیش ازسه پنجه با استفاده ازدما ی پایه صفردرجه سانتیگراد که محاسبه گردیده ست می توان در جدول شماره ۴ ملاحظه نمود . با استفاده ازاطلاعات جدول چنانچه گندم کاشته شود که درجات روزرشد بیش ازحد نیاز ببینید دراثرمصرف آب راند مان آب آبیاری پائین می آید واگرآبیاری کمترصورت گیرد رشد ونمو گیاه کامل نمی شود حال اگرکمترازمیزان مورد نیازواحد گرمایی دریافت کند ( دیرتر اززمان مناسب کاشته شود ) بدلیل عدم رشد کافی تازمان رسیدن به مراحل بعدی وباردهی علاوه براینکه مقاومت گیاه نسبت به پدیده های جوی وآلوده گی به آفات وبیماریهای کاهش می یابد عملکرد آن نیزکم می شود .استفاده ازواحدهای گرمائی با درنظر گرفتن افزایش وزن گیاه درهرمرحله ازرشد اطلاعات بسیارمناسبی به دست می دهد . مثلاً درزمانهایی که گیاه دارای رشد سریع است حساسیتها وشرایط مطلوب محیطی مورد نیازگیاه بهترشناخته میشود وکمک موثری به تعین محصولات شاخص مناطق مورد نظرمی نماید .

جدول شماره ۴ مجموع درجات حرارت بالای صفرسانتیگراد (درجه -روز) محاسبه شده اززمان کاشت تا شروع فصل زمستان ومراحل فنولوژی مربوطه برای گندم زمستانه

مراحل فنولوژی	مجموع درجات حرارت بالای ◦ 0C- واحد گرمایی
جوانه زدن سبزکردن تا سه برگه شدن تشکیل گره های پنجه شروع اولین پنجه ظاهرشدن دوتاسه پنجه مناسب (بیش ازسه پنجه )	۱۲۰‹ ۲۴۰-۱۲۰ ۳۵۰-۲۴۱ ۴۰۰-۳۵۱ ۵۰۰- ۴۰۱ ۵۰۰

۲-۲-سرمازده گی ،یخبندان وروشهای مبارزه با آن .

درسرمازدگی که رسیدن درجه حرارت به صفریا زیرصفراست ،آب موجود بین سلولهای گیاه منجمد شده که این عمل باعث جذب آب درون سلولها وحجیم شدن کریستال های یخی درفضاهای بین سلولی میگردد ،این کریستالها پس ازذوب شدن بسرعت ازطریق روزنه ها تبخیرشده ودرنتیجه پروتو پلاسم سلولهادراثرخشکی ازبین میرود ،ولی درمواقعیکه سرماها بسیار شدید ونا گهانی باشد محلولها درون پروتوپلازم نیزمنجمد می گردد که معمولاً ازنقطه ای درپرتو پلاسم شروع شده وبه سرعت به واکوئول درون سلولی سرایت می کند ،متعاقباً‌ پس ازذوب این کریستالها ممکن است سلولها بتواند به حیاط خود ادامه بدهند هرچه . همچنین گلها عموماً ازبرگها به سرما حساسترند هرچند که استثنا ئا تی دربرخی گیاهان معمولاً قبل ازبرگها یشان ظاهرمی گردد . بسیاری ازمیوه های جوان که درحین رشد می ریزند به این علت است که قبلاً جنین آنها دراثرسرما دچار آسیب شده وازبین رفته است به همین علت میوه نمی تواند رشد ونمو نماید اگرچه بافتهای میوه هم سالم وآسیب ندیده باشد . ازنظرسنی گیاهان جوان وگیاهان پیربیشتربه سرما حساس هستند . همچنین گیاهان درمواقع ابری بیشتربه سرما مقاومند تا زمانی که هوا صاف است (رشد شان کمترمی شود ). سرما زدگی قسمتها ی مختلف گیاه را صبح روزبعد با برگهای سبزتیره وظاهری خیس خورده ، شکوفه های سرما زده قهوه ای تا سیاه وگلبرگها شفاف وله شده می توان مشاهده کرد .جدول شماره (۵) مقاومت گیاهان دربرابر یخبندان درمراحل مختلف رویش .

دمایی که بر(حسب سانتیگراد ) درهریک ازمراحل زیربرای گیاهان زیان آوراست			دسته بندی گیاهان
میوه دادن	گل دادن	جوانه زدن	گیاهانی که بیشترین مقاومت را دربرابر یخبندان دارند
۴-،۲- ۴-،۲- ۴-،۲- ۴-،۳- ۴-،۲- ۴-،۲- ۴-،۳۰- ۳-،۲- ۴-،۳-	۲-،۱- ۲-،۱- ۲-،۱- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۴-،۳-	۱۰-،۹- ۹-،۸- ۸-،۷- ۸-،۷- ۸-،۷- ۸-،۷- ۱۰-،۸- ۱۰-،۷- ۱۰-،۸-	گندم بهاره جو دوسر(یولاف) جو نخود عدس نوعی ماش گشنیز خشخاش شقز
۴-،۳- ۴-،۲- ۴-،۳- ۲، ۳ ۴-،۳- ۴-،۳- ۴-،۲- ۴-،۲-	۴-،۳- ۴-،۳- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲- ۳-،۲-	۸-،۶- ۷-،۶- ۶-،۵- ۶-،۵- ۶-،۴- ۶-،۴- ۶-،۴- ۷-،۵- ۷-،۵- ۷-،۶- ۷-،۶- ۷-،۶-	گیاهانی که مقاومتشان دربرابر یخبندان زیاد است
			باقلای مصری ماش بهاره لوبیا آفتا ب گردان گل رنگ (دانه روغنی) خردل سفید کتان هندوانه شاهدانه (چرس) چغندر قند(لبلبو) چغند رلبوئی هویح (زردک)

جدول شماره (۶) ادامه جدول مقاومت گیاهان دربرابریخبندان درمراحل مختلف رویش ۱

دمایی که بر(حسب سانتیگراد ) درهریک ازمراحل زیربرای گیاهان زیان آوراست			دسته بند ی گیاهان
۹-،۶- ۳-،۲- ۳-،۲-	۳-،۲- ۳-،۲- ۲-،۱- ۳-،۲-	۷-،۵- ۴-،۳- ۴-،۳- ۵-،۴-	گندم بهاره جودوسر (یولاف) جو نخود
			گیاهانی که دربرابریخنبدا ن مقاومتشان کم است
۲-،۵/۰- ۲- ۳-،۲- ۱-،۵/۰- – – – – – ۱- ۰ ۱-،۰	۲-،۱- ۱-،۵- ۰ ۲-،۱- ۱-،۵/۰- ۱-،۵ /۰- ۱-،۵۲/۰- – – – ۱ – ۰ １-                  ۰	۲-،۱- ۵/۱-،۱- ۲-،۱- ۱-،۵/۰- ۱-،۵/۰ ۱-،۵/۰- ۱-،۵/۰- ۱-،۵/۰- ۱-،۵۰/۰- ۱-،۰- ۱-،۰-	ذرت (جواری) ارزن سودان گراس(علف) خربوزه برنج کنجد شاهدانه (رقم مالو)جرسی بادام زمینی خیار گوجه فرنگی(بادنجان رومی) توتون (تنباکو)

 

درمیوه جات نقاطی که روی پوست آنها آب خود را دراثرسرمازدگی ازدست داده اند بتدریج بیرنگ وقهوه ای میشود که اگراین خسارتها کم باشد میوه ها با همین آثارظاهری چوب پنبه ای به حیات خود ادامه داده ورشد میکنند . ازنظر متخصصین هوا شناس کشاورزی برخی ازسرمازدگی ها که دربالاترازدمای صفردرجه اتفاق می افتد وبیشترناشی ازناگهانی دما حاصل میشود با یخبندان متفاوت می باشد میزان خسارت اینگونه سرمازدگی ها مربوط به مقاومت گیا هان به حد اقل دما هایی میشود که معمولاُ‌ با لاترازصفردرجه می باشد . مقاومت گیاهان ازنظرزمان رشد وهمچنین مراحل رشد وشرایط افتابی وابری وازنظر سنی وموقعیت های کشت حساسیت های مختلفی به حد اقل دمای بحرانی ومقاومت آنها به سرما ویخ زدگی دارند ازنظر موقعیت کاشت باید گفت درختانی که درشیبها ی جنوبی هستند بعلت زود تر شگوفه کردن نسبت به درختهای شیبهای شمالی بیشتر درمعرض خطرسرمازدگی قراردارند البته درختا ن شیبهای شرقی وغربی با هم شکوفه می کنند ولی نسبت به شیبهای شمالی زودتر شکوفه می کنند . علی الهذا اگرخطر سرمازد گی اصلاُ وجود نداشته باشد عملکرد درختان درشیبهای جنوبی بیشتروبهترخواهد بود . به جداول شماره ۷-۸ مقاومت نیم ساعت بعضی گیاهان توجه شود همانطور که ملاحظه می شود گیاهان هسته دار بیش ازسایر درختان مثمربه سرما حساس بوده وآسیب می بینند .

جدول شماره (۷) درجات حرارت بحرانی که شکوفه می تواند تا ۳۰ دقیقه بدون آسیب دیدن تحمل کند

میوه	مراحل شکوفه
	بازشدن جوانه گلبرگ مشاهده میشود	شکوفه کامل	میوه سبزجوان
سیب هلو (شفتالو) گیلاس گلابی (ناک) آلو زردآلو آلوی ایتالیایی الوی فرانسوی بادام انگور گردو(چارمغز)	۴- ۴- ۴- ۴- ۴- ۴- ۴- ۵/۳- ۵/۴- ۱- ۱-	۲- ۵/۲- ۲- ۲- ۲- ۲- ۲- ۲- ۵/۳- ۵/۰- ۱-	۵/۱- ۱- ۱- ۱- ۱- ۵/۰- ۲- ۵/۱- ۱- ۵/۰- ۱

جوانه های متورم بازنشده بین ۵/۱-۵/۰ درجه سانتیگراد مقاومت بیشتری نشان می دهند .

جدول شماره(8)حداقل درجات حرارت (سانتیگراد) که شگوفه های سیب و گلابی برای مدت نیم ساعت بدون زیان تحمل میکنند

میوه	جوانه متورم	جوانه باز شده گلبرگی دیده نمیشود	گلبرگها در تمام شگوفه ها دیده نمی شود	گلهای وسطی باز و گلهای کناری در حال باز شدن	شگوفایی کامل	میوه کوچک بعد از ریزش گلبرگها
سیب	5.5-6.5-	3-5-	3-4.5-	3-4-	2.5-3-	1.5-
گلابی(ناک)	5-	4-4.5-	3-3.5-	2-3-	2-	1-
میوه	باز شدن جوانه گلبرگ مشاهده میشود			شگوفه کامل	میوه سبز جوان
گیلاس	4-			2-	1-
انگور	1-			0.5-	0.5-

سطح خاکها نیز در جذب روزانه انرژی خورشیدی و نحوه از دست دادن حرارت در شب بسیار باهم متفاوت میباشند مثلا اراضی دارای پوشش علفی بیشتر در معرض خطر یخبندان قرار دارند تا اراضی بایری که انرژی بیشتری در روز دریافت میکنند همچنین خاکهای تیره رنگ نسبت به خاکهای روشن انرژی بیشتری در روز دریافت داشته و لذا در شب انرژی بیشتری برای از دست دادن دارند در صورتیکه خاکهای روشن بخشی از انرژی روزانه را همزمان منعکس میکنند، به جدول شماره 9 توجه شود.

همچنین عملیات شخم و دیسک و پوک کردن خاک در زمستان بعلت کاهش ضریب هدایت حرارتی احتمال سرمازدگی برای گیاه را بیشتر فراهم میکند ضمن اینکه این تخلخل علاوه بر عملیات خاکورزی به بافت خاک زراعتی نیز برمی گردد جدول شماره 10 خواص حرارتی سه نوع خاک در سه دامنه تغیرات هر نوع خاک در آن ملاحظه میگردد.

بطور کلی خصوصیات خاکهای خوب و خاکهای بد را در رابطه با خواص حرارتی آنها میتوان شرح ذیل ارایه نمود.

الف: عمق نوسانات حرارتی در خاکهای خوب زیادتر میباشد زیرا اینگونه خاکها در طول روز حرارت بیشتری ذخیره نموده و لذا عمق بیشتری از خاک در روز دارای ذخیره حرارتی شده و در نتیجه در طول شب دمای بیشتری برای از دست دادن دارند در خاکهای بد این تبادلات حرارتی در روز و شب در لایه های نازک تری از عمق خاک صورت میگیرد و در ساعات پایانی شب ممکن است حرارت بیشتری نسبت به آنچه در روز دریافت داشته اند از دست بدهند که برای محصولات کاشته شده در اینگونه خاکها زیان آور میباشد.

جدول شماره 9 عوامل موثر در افزایش یا کاهش دمای سطح زمین در شب

ردیف	عوامل مطلوب برای درجه حرارتهای بالاتر	عوامل مطلوب برای درجه حرارتهای پاهین تر
1	بهتر درمعرض تابش آفتاب قرار گرفتن طی روز	بهتر در معرض آسمان قرار گرفتن طی شب
2	پوشش ابر در شب	آسمان صاف در شب
3	باد در شب	نسیم ملایم یا عدم باد در شب
4	خاک فشرده (شخم نزده)	خاک پوک (شخم زده
5	خاک مرطوب	خاک خشک
6	خاک تیره رنگ	خاک رنگ روشن

جدول شماره 10 ظرفیت حرارتی ،قابلیت هدایت حرارت و عمق نوسانات حرارتی چند نوع خاک

نوع خاک با سه دامنه تغیرات	ظرفیت حرارتی (کالری بر سانتیمتر مکعب)	قابلیت هدایت حرارت(ملی کالری برسانتیمتر بر ثانیه بر درجه سانتیگراد)	عمق نوسانات حرارتی(سانتی متر)
شنی(ریگی)	0.7 4.2 5.4	0.3 0.3 0.7	8.0 15.2 14.6
رسی	0.6 2.6 3.8	0.3 0.5 0.7	7.4 12.4 12.4
آلی(عضوی)	0.14 0.70 1.2	0.12 0.52 2.92	5.7 6.1 6.0

ب: در خاکهای خوب به علت انتقال حرارت روزانه به اعماق بیشتر خاک سطح آنها نسبت به خاکهای بد خنک تر میباشد ولی سطح خاکهای بد به علت عدم انتقال حرارت روزانه به اعماق بیشتر از گرمای بیشتری برخوردار میباشند.

ج: خاکهای خوب به دلایل گفته شده فوق دارای قابلیت هدایت حرارتی زیادتری نسبت به خاکهای بد میباشد با این وصف خاکهای دارای مواد عضوی نسبت به خاکهای ریگی از قابلیت هدایت حرارتی کمتری برخوردار میباشند که خیلی خوب نیستند زیرا به علت بیشتر گرم شدن سطح این خاکها در روز محصولات کاشته شده در ان ها نیز سریع تر شکوفه نموده و به گل دهی میرسند که برای رفع خطر از سرما زدگی محصولات بایستی از شیوه های مناسب مبارزه با سرما زده گی درینگونه خاکها استفاده نمود.

آفتاب سوختگی تنه درختان معمولا با سرما زده گی توام است زیرا نواحی جنوب غربی تنه درخت بسیار گرم شده با سایر نواحی تنه که سرد است ممکن است تا بیش از ده درجه سانتیگراد تفاوت دما داشته باشد که درینصورت با توجه به کمبود رطوبت هوا در بعد از ظهر ها با آفتاب سوختگی میشود.

4-2- روش های محافظتی گیاهان از سرما

الف: استفاده از بخاری:

برای حفاظت از باغ ها در مقابل سرما زده گی، معمولا از بخاری های باغی استفاده میکنند و نحوه چیدن آنها با توجه به کالری که ایجاد منمایند خواهد بود. به طور مثال به فاصله دو درخت یک بخاری نصب میگردد ولی در مرز های بیرونی باغ دو برابر باید نصب کرد. و زمان بخاری ها را روشن میکنند که هنوز یک تا دو درجه به دمای بحرانی باقی مانده  باشد. معمولا برای واقعه بحرانی برای هر سانتیمتر مربع نیاز به 0.3 تا 0.5 کالری گرما در هر دقیقه میباشد. لذا برای محاسبه مورد نیاز میتوان از فورمول ذیل استفاده نمود. لازم به ذکر است که برای جلوگیری از دست رفتن کمتری دمای بخاری ها بهتر است بر تعداد بخاری ها افزود و انها را با شعله های کمتری روشن نمود.

هوای گرم ایجاد شده از بخاری ها بمرور از لابلای برگ ها و شگوفه ها عبور مینمایند (شکل شماره 2) ولی دما با ارتفاع از سطح زمین تا بالای درخت فرق میکنند.

ب – استفاده از سوختهای جامد(خشت سوختی)

این سوختها اساساً کک های نفتی ویا موم های نفتی هستند که برخی بصورت آجر بسته بندی شده اند وبرخی داخل سینی ها وباسطل هایی جای داده شده اند این سوختها که گردم کردن باغات برای حفاظت در مقابل سرما بکار رفته وآزمایش شده اند. مستقیماً زیر درختان قرار داده می شوند این طرز قرار دادن دارای مزیتهای است که یکی اینکه شاخ وبرگ درختان مانع از عبور سریع هوای گرم به نقاط بالاتر می شوند ودیگر اینکه شعله این مواد سوختی با کندی می سوزد و آسیبی به شاخ وبرگها وارد نمی کند در نتیجه افزایش دما در محدوده تاج درخت بین ۱تا۳ درجه افزایش می یابد طی آزمایشاتی گذاشتن ۴ عدد آجر شوختی زیر یک درخت مرکبات وخاندان نارنج وروشن کردن آن دمای محدوده تاج درخت را تا ۶ درجه سانتی گراد افزایش داده است.

مهمترین مزیت این آجرها این است که درهنگام روشن کردن نیازی به بخاری ویا سوخت گیری مجدد ویا تعمیر ندارد وبا روشن شدن تا آخرمی سوزند ضمن اینکه جابجایی ویا افزودن هرتعداد به زیردرختان براحتی قابل انجام است وبرحسب نیاز می توان هر تعدادی را که لازم بود روشن نمود. نهایتاً تعدادی آتش کوچک در یک محدوده خیلی بهتر از یک آتش بزرگ درهمان محدوده است حتی اگر میزان حرارت خروجی هر دونمونه آتش برابر باشند.

این سوختهامعایبی نیز دارند اغلب پس از روشن کردن آنها را نمیتوان خاموش کرد ثانیاً حرارت یکنواختی ندارد در ابتدا شعله ای بیشتر دارند ودر مراحل بعدی با شعله کمتری می سوزند.

در هرصورت این روش یکی از مهمترین راهکارهای مبارزه با سرمازدی برای باغات افغانستان محسوب می شود نگارنده دراین خصوص مواردی را در دست مطالعه دارد.

چ) آبیاری غرقابی:

از آبیاری غرقابی در مواقع سرمازدگی ویخبندان هم میتوان استفاده کرد، بشرطی که در صورت تکرار سرما، درشب بعد مجدداً آبیاری غرقابی صورت گیرد.

 

 

د- آبیاری بارانی:

از آبیاری بارانی هم میتوان استفاده کرد  بشرطی که تمام شاخ وبرگ درخت از قطرات آب پوشیده شود ویخ ببندد، زیرا به ازاء یخ بستن هرگرم آب ۸۰ کالری گرما آزاد می شود. ولی باید برای جلوگیری از تبخیر تا ۷ برابر آب یخ بسته شده از آبیاری بارانی استفاده گردد زیرا هر گرم آب برای تبخیر ۷ برابر انرژی یخ بستن گرما جذب می کند.

هه – ماشین باد:

برای کاهش خسارت سرمازدگی در شبهائی که سرمای تشعشعی وجود داد می توان از ماشین باد استفاده نمودماشین باد با مخلوط کردن هوای گرم فوقانی وهوای سرد تحتانی می تواند از کاهش درجه حرارت در باغ تا حدی جلوگیری نماید.

این شیوه بیشتر درکشور های پیشرفته بکار گرفته میشود، طریقه استفاده آن بدین شرح است که ارتفاع آن بایستی ازسطح زمین ۱۳-۱۰ مترویا حداقل ۴تا ۵ متر بالاتر از تاج درختان قرار گیرد باانجام کار درموقع سرما هوای این نواحی جابجا شده وهوای فوقانی که کمی گرمتر است به سطح برگها برخورد نموده و برگها کمی انرژی دریافت می کنند شعاع عمل این پروانه بیضی شکل خواهد بود.

برای حفاظت کل یک باغ باید تعداد آنها بمیزان مورد نیاز محاسبه گردد. لازم بذکر است که استفاده از اینگونه ماشینها نسبت به نصب بخاری در باغ به دلایل ذیل ارجع تر می باشد یکی این که بدون نیاز به سوخت به حفظ محیط زیست کمک می کند دوم هزینه کارگری کاهش می یابد وسوم عمر طولانی خواهند داشت که البته بهترین شیوه ، استفاده توأم این پنکه ها باروشن کردن ۵۰٪ بخاری های مورد نیاز می باشد بدیهی است این شیوه اقتصادی تر ونتیجه بهتر را خواهد داد.

 

و- سوزاندن ضایعات گیاهی:

سوزاندن کاه وکلش ، زغال سنگ ، خاکه زغال وپوشاندن درختان و درختچه ها با کاغذ پلاستیک ویا خاک از اموری است که بین زراعین برای مقابله با سرما رایج می باشد.

ز- استفاده از ارتفاع ومقاومت ژنتیکی گیاه:

کشت وزرع در اراضی مرتفع وشیب دار، استفاده از ارقام مقاوم به سرما ارقام دیرگل ده ودیررس واستفاده از پایه های مقاوم به سرما برای پیوند ، از مواردی است که خسارت ناشی از سرمازدگی را کاهش خواهد داد همچنین محصولات کشت شده در سواحل دریاها ورود خانه ها بعلت ملایم بودن هوای آن نواحی در اثر نقش گرمایی آب تاحدودی از نظر سرمازدگی مصون می باشند.

درختانیکه دارای ارتفاع بلند تری می باشند بعلت وجود شکوفه های آنها در ارتفاع بالاتر وتماس با هوای گرمتر با خطر سرمازدگی کمتری مواجه میباشند.

ج- تآمین مواد تغذیه ای :

استفاده از کودها عالی وشیمیایی مثل پتاس ومصرف ریزمغذی های مورد نیاز گیاه مقاومت آنها را نسبت به سرما زدگی تا حدود افزایش میدهد درصورت که استفاده از کودهای نایتروجن دار دراواخر زمستان یا اوایل پائیز بعلت رشد سبزینه ای بیشتر گیاه مقاومت آن را درمقابل سرمازدگی کاهش میدهد.

ت- تاریخ کاشت:

تاریخ کاشت نقش موثری درکاهش سرمازدگی محصولات زراعی می تواند داشته باشد به عنوان مثال چنانچه فاصله زمانی کشت بذر گندم درپائیز تا رسیدن دمای روزانه به صفردرجه سانتی گراد دوماه طول بکشد بوته گندم ۳تا۵ پنجه زده و کربوهیدراتهای لازم نیز در آن ذخیره شده است آنگاه این بته تا ۲۰ درجه سانتی گراد مقاومت خواهد داشت.

 

ی- مواد کیمیاوی:

یکی از طرح های تحقیقات کشاورزی کشور درسال ۷۰-۷۱ در ولایات کشور استفاده ازماده کیمیاوی Frost Gard صورت محلول پاشی با غلظت ۱۵٪ دردومرحله روی درختان میوه است این محلول درحاوی ماده ضدیخ است یکی درزمان متورم شدن جوانه ها ودیگر بعداز ریزیش گلبرگ ها باید محلول پاشی شود میزان مصرف ۱۰ لیتر درهکتار توسعه میگردد. این موادکه سیستمیک است چنانچه تا به ۲۴ ساعت بعد از محلول پاشی بارندگی رخ دهد محلول پاشی باید مجدداً تکرار گردد برای مصرف این ماده بهتراست ازپیش بینی هواشناسی استفاده شود زیرا ۴۸ ساعت قبل از وقوع سرما باید این مواد محلول پاشی شونداگر چه این مواد دارای عنصر روی میباشد وجنبه غذایی برای گیاه نیز دارد ولی برای آگاهی از اقتصادی بودن مصرف آن ودیگر اطلاعات کاربردی بایستی به گزارش نهایی طرح مراجعه نمود.

-یکی ازروشهای به تاخیرانداختن باز شدن شگوفه های درختان میوه محلول آب تنها می باشد.ان عمل که نوعی استرس رشدی در گیاه بوجود می آورد ۲تا۳روز رشد روشی را به تأخیر می اندازد که تاحدودی ممکن است خطریک سرمای قابل پیش بینی را رفع نماید.

طی تحقیقاتی در کالیفرنیای امریکامشخص شده که باکتری های فعال هسته یخ^۱دربافتهای درختان بادام وجود داردکه در هر گرم بافت تازه۱۰^۶ سلول باکتری وجود دارد فعالیت این باکتریهااز ۵-درجه سانتیکراد به بالا شروع ودر زمان شگوفه دهی تا ۹۹٪به حداکثرمی رسند فعالیت این باکتریها عاملی برای تسهیل دریخ زدگی می باشد که دراین رابطه محلول پاشی با هیدروکسید مس پس از ریختن شگوفه هاونهایتاْ تسریع در یخ زدگی جلوگیری می کند.

به هر حال بهترین راه مبارزه با سرما زدگی توأم نمودن ۲ یاچند روش ازشیوه های مذکور باتوجه به شرایطی که بدانهااشاره گردیده می باشد.

۵-۲-روشهای برای افزایش مقاومت گیاهان به سرما:

الف:معمولاْ در بین گیاهان سرمازده امکان وجود تک بوته هایی که نسبت به سرمازدگی مقاومت بسشتری وجود دارند که می توان از طریق انتخاب این بوته ها(سلکسیون) از خصوصیت مقاومت بیشتر آنها نسبت به دماهای پاین تر در جهش ژنتیکی بوجود آید می توان از عوامل شیمیایی یا فیزیکی نیزبرای ایجاد جهش استفاده نموده که نیاز به مطالعات بشیتری می باشد.

ب:طبق بررسیهای بعمل آمده غلظت شیره سلولی گیاهانی که به دما های پائین تر مقاومتر هستند بیشتر از گیاهانی که مقاومت کمتر دارند می باشد لذا می توان با تغیر روش آبیاری یا تنشهای خشکی وازاین قبیل به غلظت بیشتر شیره سلولی کمک نموده ومقاومت گیاه را نسبت به سرمازدگی تاحدودی افزایش داد.

ج:افزایش مصرف کودهایی مثل کلسیم ومنیزیم وفسفروپتاسیم وکاهیش مصرف کودهای ازته می تواند تاحدودی برمقاومت گیاه نسبت به سرمازدگی بیفزاید.

د:استفاده از ارقام ژنتیکی مقاوم به سرمای موجود در عرضهای جغرافیایی بالاتر وکاشت در عرضهای جغرافیایی پائین تر ومعتدل تر،اگر چه این مسْله بایستی با دقت ودر نظرگرفتن شرایط آب وهوایی مورد نیاز برای یک عملکرد مناسب صورت گیرد.

۶-۲-عوامل محلی که بدنبال پیش بینی وجود یک یخبندان برای تهیه توصیه های فنی واقدامات حفاظتی باید نظرگرفته شود:

الف:معمولاْبین ایستگاه هواشناسی وعرصه تولید درکشاورزی فواصلی وجود دارد لذا اختلاف درجه حرارت در محل عرصه تولید نسبت به محل اندازه گیری عوامل پیش بینی یخبندان بایستی در نظر گرفته شود.

ب:درجات یخبندان پیش بینی شده را همانطورکه قبلاْ بدان اشاره شده برای سطح خاکهای روشن یک تا دودرجه کاهیش وبرای خاکهای تیره به همین میزان بدان اضافه گردد.همین کاهیش را برای خاکهای شنی وخشک وافزایش دما را برای خاکهای مرطوب ویا رسی باید نسبت به دٍرجات پیش بینی شده در نظر گرفت.

ج:در نظر گرفتن شیب اراضی ،چنانچه شیب عرصه تولید بسمت جنوبی ویا غرب باشد کمتر در معرض یخبندان قرار می گیرد تا شیبهای شمالی.

د:در منطاقی که خطر یخبدان وجود دارد زمینهای را باید انتخاب کرد که هوا در آن بخوبی جریان پیدا کند ، زمینهای شیب دار ازاین قبیل هستند.بدترین نوعی زمین زمینهای گود می باشند که مثل مخازن هوای سرد عمل می کنند ومانع جریان آن می شوند هوای این دره ها باسرد شدن شبانه(سرمای تشعشعی)نسبت به هوای گرم سنگین تر .متراکم تر شده وبه سمت گودال دره جریان می باید زمین های گود مثل حوضچه های هوای سرد عمل می کنند بدین ترتیب که هوا پس از تماس با شیبها،سرد شده وبطرف پاین حرکت می کند وپیوسته جاگزین هوای گرم ته گودال می شود با ملاحظه خطوط هم دمای یک دره فرضی ممکن است دمای عمق ده با دمای سطح فوقانی آن تا بیش از ۵ درسانتی گراد تفاوت کند .

براین اساس احتمال سرما زدگی ویخبندان گیاهانی که درته دره ها کاشته شده اند بیش از چند برابرنسبت به گیاهانی است که در دامنه بالای دره کاشته شده اند.

‌‌ه: بکاربردن کودهای از ته بخصوص اضافه بر نیاز گیاه باعث رشد سریع سبزینه گیاه می شود واین حالت در پائیز باعث کندی خزان زمستانه گیاه شده ودر صورت وجود سرما منجر به آسیب گیاه دراثر سرما می شود همینظوراست کود دهی از ته در اوائل بهار ورشد سریع آن درمواقعی که احتمال وجود گرمای بهاره می رود.

و:دمای پیش بینی شده برای یخبندان اراضی بدون پوشش گیاهی را می توان یک تا دو درجه سانتیگراد کاهش ولی برای اراضی دارای پوشش گیاهی به همین میزان افزایش داد.

ز:نزدیک بودن عرصه تولید به رود خانه ها ویا دریاچه ها کاهش دمای کمتری را نسبت به اراضی که همه اطراف ان خشکی است خواهد داشت البته درنظر گرفتن تاًثیر این مسئله برای یک منطقه با پیش بینی وجود یخبندان است که ناحیه  پیش بینی شده دارای هر دوگونه اراضی فوق الذکر باشد تابتوان تفاوت آنها رامقایسه نمود.

۳-درجه حرارت خاک^۱

ریشه اکثرگیاهان ،تأمین کننده مواد غذایی است که در لایه ای ازسطع زمین گسترش می یابند وهمیشه تحت تأثیرات عوامل مختلف آب وهوایی بالا خص دما قرارمی گیرند.دراین ارتباط تابش نور خورشید برسطح زمین باعث گرم شدن آن شده وطی مکانیزم های هدایت وجابجایی به ترتیب به اعماق خاک وارتفاعات اتمسفرانتقال می یابد.

باگرم شدن سطح زمین طبق قوانین فیزیکی، انرژی جذب شده به صورت امواج بلند که معمولأ حدود ده میکرون می باشد در شب به فضا ساطع می شود این از دست دادن گرما از سطع زمین باعث سرد شدن آن ودریافت انرژی از خورشید سبب گرم شدن آن در روزبعد می گردد. از این نظر حداکثر دامنه تغییرات شبانه روزی دما در سطح زمین انجام می شود.با توجه انیکه سطح زمین منبع سرمای در شب ومنبع گرمای در روز می باشد، بنابراین هر چقدر از سطح بالا (هوا)ویا به سمت پائین (خاک)به دمای آن توجه شود دامنه تغیرات کاهش می یابد.

اطلاع داشتن ازتوزیع حرارت درخاک بالا خص در قشر۲۰تا۵۰ سانتیمتری و یا درنواحی که ریشه توسعه پیدا می کند بسیاربااهمیت است.هرچند که دراعماق بیشتر خاک به خاطرجذب کمترانرژی، تغییرات دما ناچیزاست.

 

 

۱-۴-۴ مهمترین روشهای مبارزه با خشکی:

الف: آشنایی بانوع مقاومت گیاهان به خشکی

گیاهان در مواجهه با شرایط خشکی شرایط یکسانی ندارد.بلکه مقاومت های متفاوتی دارند لذا آشنایی بانوع مقاومت آنها به خشکی می تواند کمک موثری به نحوه اقدامات لازم برای نجات گیاهان در شرایط بحرانی بنماید براین اساس:

• برخی ازگیاهان ازخشکی فرار می کنند یعنی اینکه طول مدت زندگی به عبارتی ازخشکی فرار می کنند وبقای حیات خود را به این طریق تضمین می نمایند.
• گیاهان صرفه جو، آنهایی هستند که از آب مصرفی صرفه جویی می کنند مانند غلات که درمناطق نیمه خشک آب کمی برای تولید یک واحدمواد خشک مصرف می کنند.
• گیاهان متحمل به خشکی،گیاهانی هستند که درهنگام مواجه با خشکی برگهای خود را از دست می دهند وگرچه بطور قابل ملاحظه ای خشک می شوند ولی زنده می مانند.
• گیاهان مقاوم بخشکی، آنهایی هستند که مقدار زیادی آب در داخل برگ وساقه شان نگه می دارند وبعنوان نباتات گوشتی معروفندکاکتوس ها بهترین نمونه می باشند.

ب:ایجاد بارش مصنوعی درزمان مورد نظراست

ایجاد باران مصنوعی به روش بارورکردن ابرها وبه طریق زیر انجام می گیرد:

برای باور کردن ابرها با دمای زیرنقطه انجماد،که آنها را ابرهای سردمی نامند،از یخ خشک بسیار سردco₂)جامد (ویا یدرو نقره استفاده می کند ولی برای بارور کردن ابرهایی با دمایی بیش از صفر درجه که آنها را ابر های گرم می نامند از ذرات آب استفاده می شود.

 

 

۱-استفاده ازیخ خشک:

برای تسریع در رشد کریستالهای یخ،ذرات بسیار ر یز وسرد یخ خشک بوسیله هواپیما به داخل ابرها با دمای نزدیک به نقطه انجماد ریخته می شود.بااین عمل دو نتیجه وتغیر حاصل می شود:۱- هوا به قدر کافی سردمی شود به طوری که تصعید بخار آب بر روی کریستالهای یخ درون ابر انجام می گیرد.۲- دیگر اینکه بخار آبی که روی کریستالهای یخ تصعید می یابد با پس دادن حرارت نهان باعث صعودی ونهایتاْ سردشدن آدیاباتیک^۱هوا شده که این امر سبب رسوب بیشتر شده ودر ادامه فرایند ریزش صورت می گیرد.

۲-استفاده از ید ونقره(نقره AG، وآیودین I)

در این عمل یدرو نقره، یا از زمین بوسیله ژنراتوری دود شده وبا صعود به داخل ابرها می رود ویا بوسیله هواپیما در ابرها ریخته می شود . یدرو نقره ساختمانی شیبه به کریستالهای یخ دارد.این امر باعث افزایش هسته های انجماد در ابرها شده ودر نتیجه بارش نزولات آسمانی را که معمولاْ بصورت برف است تسریع می نماید.همچنین برای از بین بردن مه بالاخص در فرود گاهها از یدرو نقره استفاده می شود.

۳-بارورکردن ابرها با دمای بیش از صفر درجه سانتیگراد که برای این کار با هواپیما درون ابرهای کومولوس قطرات بسیار ریزآب می پاشند. قطرات آب پاشیده شده به درون ابرها در اثر ائتلاف به اندازه کافی بزرگ می شود تا اینکه رگبار های شدید در ابر های مناطق گرمسیری بوجود می آورد.

د:کاشت عمیق تر گیاهان (بمنظور دسترسیی بهتر ریشه به رطوبت)وکاشت ارقام مقاوم به خشکی واستفاده از اراضی آیش (بخاطر دخیره رطوبتی بیشتر)بسیارمفید واقع می شود. کشت بصورت شیاری ونشتی ،سایه دادن کشت ها پوشش اراضی بوسیله کاه  وکلش گیاهان، حذف علفهای هرز، ایجاد بادشکن ها (بخاطر جلوگیری از افزایش تبخیر)وتزریق مصنوعی آبهای جاری در زمستان همه از اموری است که زارع میتواند بوسیله آنها در مقابل خشکی مبارزه کند.

  هـ: بهترین روش ها میتواند با تلفیقی ازدویاچند روش مبارزه با خشکی توسط زارعین توأم گردد. مراجع زراعتی مربوطه هم به توصیه های فنی لازم درخصوص پیش بینی های دراز مدت هواشناسی ازوضع بارندگی واعلام وزارت نیرو درمورد میزان ذخیره منابع آبی پشت سدها ودریاچه ها به زارعین کمک موثری بنمایند.اجرای طرح های تحقیقاتی جدی بمنظور تعین مناسب ترین روش های مبارزه با خشک سالی وکم آبی نیز به نوبه خود بسیار موثر خواهد بود.

۵- رطوبت

یکی از مهمترین فاکتورهای آب وهوایی درزراعت رطوبت است که هم ازطریق هوا وهم ازطریق خاک درگیاهان اثر میگذارد.اطلاع داشتن زارع از میزان رطوبت درهوا وهمچنین درخاک، به او درتصمیم گیری های زارعی کمک بسیار میکند.وجود رطوبت همانگونه که برای گیاهان مفید است، مقدار اضافی آن چه درهوا وچه درخاک مضرمیباشد. به عنوان مثال رطوبت اضافی هنگام خوشه دهی غلات باعث شیوع انواع سرخی ها میشود.وجود میزان رطوبت مناسب درمحصول، زمانی برداشت راتعین مینماید مگر اینکه بواسطه وجود دستگاه های خشک کن مخصوص، ونیاز به کمی رطوبت برداشت محصول باکمی رطوبت اضافی انجام گیرد.

۱-۵ رطوبت درخاک

خاک که به عنوان یک بستر محافظ گیاهان محسوب میشود تقریباً تمام آب مورد نیاز را فراهم میکند ودرنتیجه محیط مناسب برای رشد گیاهان بوجود میاورد البته این محیط مناسب تحت تاثیرات شرایط دیگر بشرح ذیر میباشد.:

اول: شرایط خاک دررابطه باتوان حفظ رطوبت موجود، وضعیت تبخیر وتعروق وحاصل خیزی آن نقش مهمی را در تأمین مواد غذایی گیاهان دارد.

دوم:کیفیت آب آبیاری، طراحی وشیوه های مختلف آبیاری بکارگیری اطلاعات لازم در رابطه به مدیریت آبیاری وتحلیل های اقتصادی مصرف آب همه از موارد است که شرایط بهینه کاربرد درخاک را برای بدست آوردن محیط مناسب رشد میتوان انجام داد. رطوبت در خاک که بعنوان منبع اصلی جذب گیاهی محسوب میشود، نیاز به مطالعه وبررسی فراوان دارد.

مثلاً اندازه گیری میزان رطوبت درخاک ازآن جمله است که به یکی ازروش های اندازه گیری اشاره میگردد.

ساده ترین روش اندازه گیری بدین طریق است که نمونه ازخاک مورد نظر درحالت مرطوب وزن

جدول شماره (۱۳) مقادیر مختلف درصد (رطوبت وزنی)# سه نمونه ازبافت خاک

ردیف	نوع خاک	ظرفیت زارعی	نقطه پژمردگی	هیگرو سکوپی
۱	شنی(ریگی)	۱۰/.	۰۵/۰	۰۰۵/۰
۲	لومی	۲۰/۰	۱۰/۰	۰۱/۰
۳	رسی لومی	۳۰/۰	۲۰/۰	۰۳/۰

                       = رطوبت وزنی، که میتوان رطوبت را به میلی متر ویاسانتی متر محاسبه نمود.

۲-۵ رطوبت در هوا:

علاوه بر رطوبت خاک ،میزان رطوبت در هوا نیز در رشد ونمو گیاهان موْثر است. رطوبت کم در هوا باعث افزایش تبخیر وتعرق در مزرعه شده وگیاه روزهای خنک ومرطوب منطبق گردد، تعادل آب درونی گیاه باعث افزایش عملکردمی شود.

معمولاْ برای اندازه گیری رطوبت در هوا می توان از روشهای زیر استفاده کرد:

۱-رطوبت نسبی که در صد فشار بخارواقعی است به حد ااکثر فشار به خاک تبدیل می شود آب در یک دمای مشخص.

2- رطوبت مطلق: مقدار گرم بخار ابی است که دریک متر مکعب هوا وجود دارد

3- رطوبت ویژه: عبارت از نسبت جرم بخار آب در یک حجم واحد به جرم هوای مرطوب.

در واقع سرمازده گی و یخبندان بالاخص در سرما زدگی های تشعشعی،باد ملایم، باعث جلوگیری از سرما زده گی محصولات زراعی میشود. از جهت انتشار بذور و گسترش انها بالاخص بذور و انهاییکه دارای کرک های هستند مثل بذور لویی، تبریزی و پنبه و آنهاییکه دارای بال هستند مثل زبان گنجشک، پشخانه و عرعر در توسعه مراتع و همچنین جنگلها کمک موثری منیمایند.

ب: خسارتهای باد

خسارتهای میکانیکی ان شامل ریختن گلها، میوه ها ،برگ ها ،جوانه ها ،تغییر تاج درختان، شکستن شاخه ها و تنه درختان، خوابانیدن محصولات زراعی مثل غلات، کاهش در فتوسنتیز و مواد غذایی و تجمع مواد خشک یا پوشیده شدن نباتات بوسیله شحم میباشد

افزایش شدت باد باعث ممانعت از عملیات کود پاشی و سم پاشی ،کندن درختان ،حرکت دادن برف ها روی محصولات زراعی و فرسایش خاکی میشود.

همچنین با افزایش تبخیر نیاز آبی یا افزایش یافته که در صورت عدم آبیاری به موقع منجر به از بین رفتن گیاه میشود و نیز جابجایی اسپور قارچ ها از ناحیه ای به ناحیه ای دیگر و حتی از قاره ای به قاره دیگر در اثر وزش باد در برخی موارد گزارش شده است.

آشنایی کشاورزان با راههای عملی برای کاهش خسارات باد مثل احداث باد شکن ها و تغیر در عملیات زراعتی میتواند خسارات باد را به حداقل برساند.

همچنین تشخیص نوع و سرعت باد اعم از دایم و یا موقت زراع را کمک مینمایند که با استفاده از پیش بینی های لازم از روش های سنتی ویا عملی، خسارت باد را به حد اقل برساند.

جدول شماره (14) تعیین سرعت باد و بدون دستگاه

وضع هوا	شدت (متر در ثانیه)	شماره مقیاس به فورت (بال)	اثرات جریان هوا روی اشیا
هوای آرام	0-0.5	صفر	عقربه باد نما بی حرکت است،برگهای درختان تکان نمی خورد،دود به طور قایم بالا میرود و شکافی که هنگام حرکت قایق در اب تولید میشود تقریبا مدتی باقی میماند.
هوای سبک	0.6-1.7	1	حرکت باد نما محسوس نیست فقط بوسیله حرکت دود می توان وجود جریان هوا را تشخیص داد.
نسیم ملایم	1.8-3.3	2	بادنما حرکت میکند،برگهای درختان خیلی آرام تکان میخورند و برخورد هوا به صورت محسوس است.
نسیم دلکش	3.4-5.2	3	حرکت باد کاملا محسوس است،برگهای درختان حرکت میکنند و کشتیهای بادی میتوانند از بادبان استفاده نمایند.
نسیم معتدل	5.3-7.4	4	برگها و شاخه ها نازک درختان دایما تکان میخورند،باد پرچم را به حرکت در می اورد و به طور کامل در بادبان کشتیها می افتد.
نسیم خنک	7.5-9.8	5	شاخه های بزرگ درختان به حرکت در میایند،گردو خاک تولیدشده و اجسام  سبک و قطعات کاغذ و کاه به هوا بلند میشود.
نسیم قوی	9.9-12.4	6	ساقه نازک درختان تکان میخورد و روی آب امواج ظاهر می گردند.
باد معتدل	12.5-15.2	7	درختان خشک و بزرگ تکان میخورد، سیمهای تلگراف به صدا در میاید و چتر را به زحمت می توان در دست نگه داشت.
باد سرد	15.3-18.2	8	تنه درختان به حرکت در می آیند، شاخه های بزرگ آنها خم می شوند و موقع حرکت در مقابل باد مقاومتی احساس می گردد.
باد سخت	18.3-21.5	9	شاخه ها و تنه درختان خشک بشدت حرکت میکند و دریا کولاک(یخ زدگی) می شود.
باد شدید	21.6-25.1	10	باد کلاه و دستمال را به هوا بلند میکند و درختان را می شکند ولی تخریب آن زیاد نیست.
تند باد	25.2-29	11	درختان از ریشه کنده میشوند، تخریب باد مشخص بوده و با رعد و برق شدید همراه است
طوفان	بیشتر از 29	12	باد خیلی خسارت وارد می اورد و خرابی کلی بهم می رساند.

 

جدول شماره 15 روش تبدیل واحدهای مختلف سرعت باد به یکدیگر

متر بر ثانیه	نات	کیلومتر بر ساعت	میل بر ساعت
1.000	1.943	3.600	2.237
0.515	1.000	1.853	1.152
0.278	0.540	1.000	0.621
0.447	0.867	1.609	1.000

به جدول شماره 16 تاثیر باد و عوامل دیگر در سمپاشی هوایی و زمینی در صفحه بعد توجه شود. از تاثیرات دیگر باد در خاک، فرسایش آن است. طوفانهای همراه با گرد و غبار از مهمترین عوامل فرسایش خاک محسوب می شوند.

جدول شماره 16 عوامل هواشناسی موثر بر روی کاربرد کودها و سموم سمپاشی بصورت هوایی و زمینی

عامل هواشناسی	مایع پاشی		گرد پاشی
	با هوا پیما	در خاک	با هوا پیما	در خاک
باد(متر بر ثانیه)	1-4	0-8	1-3	0-4
شبنم	لازم نیست	لازم نیست	لازم است	لازم است
باران	لازم نیست	لازم نیست	به مقدار کم لازم است	به مقدار کم لازم است
رطوبت نسبی	لازم نیست	لازم نیست	90% و بیشتر مناسب است	90% و بیشتر مناسب است
حداقل و حداکثر حرات مناسب	20-32 درجه سانتیگراد	20-32 درجه سانتیگراد	قابل صرف نظر کردن است	قابل صرف نظر کردن است
دید	کافی برای پرواز	بی اهمیت	کافی برای پرواز	بی اهمیت

درجات دما ممکن است اثرات غیر مستقیمی نیز روی گیاه داشته باشد مثلا اگر دما افزایش یابد و رطوبت هوا کم شود آفات برگخوار که می توانند تا طوقه گیاه را بخورند طغیان میکنند.

میزان درجات روز رشد مورد نیاز در فاصله بین تشکیل گل آذین تا رسیدن دانه ها در تمام گروههای جواری که از نظر زمان رسیدن تقسیم بندی شده اند تقریبا برابر است و این رقم به 700 تا 800 درجه روز رشد با حداقل پایه دمایی ده درجه مورد نیاز می باشد.

جواری گیاهی است که منشا حاره ای دارد و محصول بومی مناطقی است که دارای روز کوتاه میباشد با این وصف گیاه جواری حساسیت زیادی روی طول روز ندارد و گیاه در طی مراحل رشد میتوانند خود را از نظر طول روز وفق دهد. ولی از هنگام کاشت تا مرحله گل دادن باید طول این مدت در شرایط روز کوتاهی اتفاق افتد.

جواری نیاز به نور فراوان دارد و اگر هوا برای مدتی زیاد ابری باقی بماند و یا در نقاط سایه کشت شود گیاه رشد عادی نخواهد داشت، جواری در موقع شدت رشد سبزینه ای تا 55 درصد نور خورشید را نیاز دارد و اگر این میزان نور تامین نشود اثر منفی روی عملکرد خواهد داشت ولی در نواحی خشک افزایش نور سبب کاهش محصول میشود بدین طریق که شدت نور باعث تجزیه دانه های کلروفیل برگ شده و از میزان جذب آن کاسته میشود و لذا محصول کاهش می یابد. البته حد اشباع نور از گندم و جو کمتر است.

جدول شماره(17) شدت نور اشباع برای چند گونه گیاهان کشاورزی

نام گیاه	حد اشباع گیاه نسبت به نور(بر حسب لوکس نور)
ذرت(جواری)	25000-30000
سیب زمینی (کچالو)	30000
چغندر قند(لبلبو)	44000
گندم	47000
برنج	60000

جواری بعلت ریشه های گسترش یافته در همه قسمتهای زمین نفوذ میکند و آب را از لایه ها عمیق تر خاک جذب میکند و به همین علت دربرابر خشکی های موقت و کوتاه مقاومت میکند ولی همچنان که بوته رشد میکند نیاز آبی افزایش می یابد. این مرحله که با پیشرفت رشد سبزینه در مرحله برگ پنجم و هفتم به بعد تا تشکیل گل آذین میباشد رشد طولی گیاه زیاد است و روزانه 8 تا ده سانتیمتر رشد میکند و تا زمان گل آذین 80 تا 100 درصد سطح مزرعه را می پوشاند، در طی این مراحل میزان دما و وضع تغذیه و رطوبت خاک باید مساعد باشد تا بوته ها رشد خوبی داشته باشند.

الف- منابع حرارتی

منابع حرارتی موجود با بررسی اشکال مختلف آن اعم از درجات حرارت فعال بالای صفر درسال و حداقل دمای پاهینتر از صفر و یا درجات حرارت روز زشد مثلا بالای 15 درجه سانتی گراد و یا … می تواند کمک موثری در تعیین اقلیم هر منطقه باشد.

 

ب- بارش سالیانه

همان طور که می دانیم کشور ما از نظر بارندگی چندان قابلیتی نداشته و برای این منظور بهتر است با و ضعیت متوسط بارندگی سالیانه مناطق مختلف آشنا شویم . مثلا حاشیه آمو خزر با متوسط بارندگی بین 250-500 میلی متر، سطحی معادل 17 درصد کل کشور را پوشش می دهد.

بخش عمده کشور با مساحتی حدود 60% متوسط بارندگی بین 100-200 میلی متر را دارا می باشد، در صورتی که مناطقی هم وجود دارد که بارش سالیانه ای کمتر از این میزان دارد.

با ملاحظه ارقام بارش میتوان نتیجه گرفت که کشور ما از نظر بارندگی وضعیت مطلوبی ندارد.

ج- شرایط رطوبتی

ضریب رطوبتی ویا شاخص خشکی با اندازه گیری آن در طول فصول مختلف ویا به صورت سالیانه، معرف خوبی برای به دست آوردن نواحی همگن آب و هوایی و یا متفاوت با هم خواهد بود.

از دیگر مواردی که در بررسی نیازمندی های اقلیمی محصولات زراعتی اهمیت دارد، روابط پیچیده جریان های آب و هوایی و وضعیت جغرافیایی از یک طرف و همچنین مشخصات خاک و وضعیت ژنیتیکی محصولات کشاورزی از طرف دیگر است که بدون شک در تقسیم بندی اقلیمی مناطق مختلف و به دست آوردن محصولات شاخص دخیل می باشد. با این وجود روش های مختلفی برای تقسیم بندی اقلیمی وجود دارد که علاوه بر اشاره به چند نمونه از آن، روش پیشنهادی برای تقسیم بندی اقلیمی در کشور هم ارایه می گردد.

• روش دو مارتن:

در روش دو مارتن برای تقسیم بندی از لحاظ اقلیمی از رابطه زیر استفاده میشود.:

I_A =P/T+10

که در آن P میانگین دراز مدت بارش سالیانه(میلی متر) و T میانگین سالیانه درجه حرارت هوا(سانتی گراد) می باشد. پس از محاسبه شاخص خشکی یا بکار گیری جدول زیر نوع اقلیم در ایستگاه های مختلف تعیین می شود.

جدول 19 تقسیم بندی اقلیمی براساس روش دو مارتن

شاخص خشکی ( IA)	نوع خشکی
0تا 10	خشک
10 تا 20	نیمه خشک
20 تا 24	مدیترانه ای
24 تا 28	نیمه مرطوب
28 تا 35	مرطوب
35 تا 55	بسیار مرطوب
بزرگتر از 55	بسیار مرطوب

• روش امبرژه:

تقسیم بندی اقلیمی امبرژه بر اساس رابطه زیر بنا شده است.

Q=100P/M²-m²

که در ان Q  ضریب رطوبتی امبرژه،P میانگین دراز مدت بارش سالیانه (میلی متر)،M  میانگین حداکثر روزانه گرمترین ماه سال و m میانگین حداقل های روزانه سردترین ماه سال به سانتی گراد است. برای تعیین نوع اقلیم با روش امبرژه از اقلیم نمای تجربی آمبرژه استفاده می گردد. در اقلیم نمای آمبرژه با در اختیار داشتن Q و m نوع اقلیم مشخص می شود.

با توجه به اینکه در کلیموگراف امبرژه طیف Qو  m برای یک اقلیم مشخص بسیار زیاد است، این امکان وجود دارد که اقلیم های کاملا متفاوت ، تحت عنوان یک اقلیم نامگذاری گردند. به عنوان مثال در آب  و هوای خشک سرد، متوسط درجه حرارت حداقل سرد ترین ماه سال (m)، بین صفر و 10- درجه سانتی گراد متغیر است.

همچنین ظریب رطوبتی امبرژه(Q) از صفر تا 30 نوسان دارد. بنابرین انتظار می رود که مناطق با آب و هوای کاملا متفاوت در یک اقلیم قرار گیرند. مثال بارز این واقعیت، مقایسه اقلیم و غور، فراه میباشد. با زمستان های سرد و برفی و هیچگونه تشابهی با اقلیم خور که زمستان های ملایم داشته و خرما در ان اقلیم به عمل میاید، ندارد. درحال که بر اساس تقسیم بندی اقلیمی امبرژه این دو ایستگاه هایی که m منفی است، با مجذور شدن آن به عدد مثبتی تبدیل میگردد که محاسبه Q را کاملا تغییر می دهد.

با توجه به مسایل فوق الذکر می توان چنین استنباط نمود که روش آمبرژه قادر به تفکیک صحیح اقلیم ها از هم نیست. از این رو در این مطالعه اقلیم ها بر اساس روش امبرژه مورد بحث بیشتر قرار نگرفته است.

• روش گوسن:

طبق نظریه گوسن، هرگاه میزان بارندگی (میلی متر) مساوی یا کمتر از دو برابر درجه حرارت هوا (سانتی گراد) باشد، محیط از نظر زیستی خشک به حساب می آید. برای بکارگیری روش تقسیم بندی گوسن از آمار دراز مدت ماهیانه، میزان بارش و درجه حرارت هوا استفاده می شود. بدین ترتیب ماههایی که متوسط میزان بارش کمتر و یا مساوی دو برابر میانگین درجه حرارت هوا باشد آن منطقه خشک نامگذاری شده و تعداد ماههای خشک ، بدین صورت محاسبه می شود علاوه بر آن تعداد ماههای یخبندان بدین صورت در نظر گرفته می شود که ماههایی که اوسط درجه حرارت دما در آن صفر و یا کمتر از صفر باشد، به عنوان ماههای یخبندان نامگذاری میگردد بر این اساس درصورتیکه امار دراز مدت  بارش روزانه و درجه حرارت هوا در دسترس باشد، تعداد ماه های خشک و یخبندان به دست می اید. در هر صورت با در دسترس داشتن تعداد روز خشک و یخبندان در سال و مراجعه به جدول 17 می توان اقلیم مناطق مختلف را تعیین نمود. در جدول شماره 17 اقلیم های 1تا 8 مربوط به ایستگاه های است که میانگین ماهیانه دما در سردترین ماه سال از صفر بیشتر باشد.در اقلیم های نیمه بیابانی سرد،استپی سرد و اگزریک سرد میانگین ماهیانه سردترین ماه سال صفر و یا کمتر از صفر است.

تعداد روزهای خشک(D)	نوع اقلیم
Dبین 350	بیابانی
D بین 250 و 300	نیمه بیابانی شدید
D بین 200 و 250	نیمه بیابانی خفیف
D بین 150 و 200	مدیترانه ای گرم و خشک
D بین 100 و 150	مدیترانه ای گرم
D بین 40 و 100	مدیترانه ای معتدل
D بین 0 و 40	نیمه مدیترانه ای
D مساوی صفر	اگزریک معتدل

 

تعداد ماههای خشک(D’) و یخبندان(F)	نوع اقلیم
D’,F 9تا 10	نمه بیابانی سرد
F,D’ 5 تا 8	استپی سرد
F  5 تا 8	اگزریک سرد

 

 

• روش کوپن:

اساس تقسیم بندی اقلیمی کوپن بر میانگین ماهانه و سالیانه درجه حرارت هوا و نیز میزان بارش بنا شده و اقلیم های مختلف با عناوین   A,B,C,D,E,F,H نشان داده شده که مشخصات و تقسیم بندی های هرکدام ازین اقلیم ها به صورت زیر است:

1-4- اقلیم گرمسیری یا بارانی استوایی (A): درین اقلیم میانگین درجه حرارت سردترین ماه سال از 18.3 درجه سانتیگراد بیشتر است. چنین اقلیمی در کشور وجود ندارد، لذا از تقسیم ان تحت اقلیم های مختلف خودداری شده است.

2-4- اقلیم آرید یا خشک(B): برای تعین اقلیم B از رابطه ذیل استفاده میشود:

R=11.43T+203.2—3.175P_W

که در ان R میزان بارندگی محاسبه شده (میلی متر)، T میانگین درجه حرارت سالیانه (سانتیگراد) و PW درصد بارندگی ماههای اکتوبر تا مارس نسبت به کل بارندگی سالیانه است.

اگر میزان بارندگی سالیانه(P) واقعی از مقدار R محاسبه شده کمتر باشد اقلیم BW یا خشک(آرید) و درصورتیکه P بین R و 2R باشد اقلیم BS یا نیمه خشک(سیمی آرید) نامیده میشود. اقلیم های BW و BS ممکن است یک یا چند حالت زیر را داشته باشند:

 

 

-h بسیار گرم:

میانگین درجه حرارت دما به مدت 8 ماه یا بیشتر، از ده درجه سانتیگراد بیشتر است.

-k سرد:

میانگین درجه حرارت هوا به مدت کمتر از 8 ماه یا بیشتر، از ده درجه سانتیگراد کمتر است.

-s تابستان خشک:

میزان بارش در ماههای تابستان ناچیز است.

-w زمستان خشک:

میزان بارش در ماههای زمستان ناچیز است.

-n مه فراوان:

تعداد روز های مه آلود زیاد است.

درصورتیکه میزان بارش سالیانه(P) بیشتر از دو برابر Rثبت شده باشد، اقلیم ممکن است E.D.C ویا F باشد.

3-4- اقلیم نیمه گرمسیری(C):

درین اقلیم میانگین درجه حرارت هوا به مدت 8 ماه از سال یا بیشتر از ده درجه سانتیگراد بالاتر بوده و میانگین درجه حرارت هوا در سردترین ماه سال کمتر از 18.3 درجه سانتیگراد است. اقلیم C ممکن است یک یا چند حالت زیر را داشته باشد.

-a تابستان بسیار گرم:

درجه حرارت گرمترین ماه سال از 22.2 درجه سانتیگراد بیشتر است.

 

-b تابستان خنک:

درجه حرارت گرمترین ماه سال از 3/22   درجه سانتیگراد کمتر است.

-f تابستان مرطوب:

میزان بارندگی در خشک ترین ماه سال 30 میلی متر بیشتر است.

اختلاف بین خشک ترین و مرطوب ترین ماه کمتر از مقدار لازم برای SوW است.

-s تابستان خشک:

میزان بارندگی ماههای میزان تا حوت حداقل برابر بارندگی  حمل تا سرطان است.

-w زمستان خشک:

میزان بارندگی ماههای حمل تا سرطان حداقل ده برابر ماههای میزان تا حوت است.

4-4- اقلیم معتدل(ِD):

درین اقلیم میانگین درجه حرارت هوا به مدت 4-8 ماه از سال بیشتر از ده درجه سانتیگراد است.

این اقلیم ممکن است یک یا چند حالت زیر را داشته باشد.

-o اقیانوسی یا بحرانی:

میانگین درجه حرارت هوا در سردترین ماه سال بیشتر از صفر درجه سانتیگراد است.

-c قاره ای یا سرد:

میانگین درجه حرارت هوا در سردترین ماه سال مساوی و یا کمتر از صفر درجه سانتیگراد است.

a.b,f,s و w مشابه تعاریف در اقلیم نیمه گرمسیری(c) میباشد.

5-4- اقلیم زیر قطبی (E):

درین اقلیم درجه حرارت ماهیانه هوا به مدت یک تا سه ماه بیشتر از ده درجه سانتیگراد هست.

6-4- اقلیم قطبی (F):

درین اقلیم میانگین درجه حرارت ماهیانه هوا در تمام ماههای سال کمتر از ده درجه سانتیگراد است و این اقلیم در افغانستان وجود ندارد.

7-4- اقلیم ارتفاعات (H):

اقلیم ارتفاعات به دو عامل شیب و ارتفاع در سطح دریا بسته گی دارد.(9)

• روش سلیانینف:

درین روش شاخص خشکی(ضریب رطوبتی)HT از رابطه زیر محاسبه میگردد:

HT=∑p / 0.1∑ T

که در آن P بارندگی سالیانه بر حسب سانتی متر و T دمای موثر بالای صفر میباشد که از مجموع آن در سال با ده بار کوچک نمودن HT بدست آمده است.

با توجه به اینکه در صد سال گذشته کرارا محققین برای محاسبه ضریب خشکی از این روش استفاده نموده اند ولی تنها مشکل اصلی در بکار گیری این روش تعیین حد ومرزهایی است که اقلیم هارا بطور صحیحی از هم تفکیک نماید. با این وصف برای آشنایی نسبی با وضعیت آب و هوای مناطق مختلف کشور از این روش در جدول شماره 21 و 22 استفاده گردیده است.

با توجه به اینکه استفاده از ضریب رطوبتی سلیانینف در شرایط مخصوص کشورما  بکار گرفته شده است مزیتی نیز در خصوص ارتباط آشکار ضریب رطوبتی و منطقه بندی خاکهای کشور وجود دارد.

به عنوان مثال در مناطق که این ضریب رطوبتی کمتر از 0.2 است و کوچکترین رقم را دارا میباشد خاکها عملا بدون مواد عضوی دارای حاصلخیزی کمی میباشد درصورتیکه با افزایش تدریجی مواد آلی و حاصلخیزی خاک ملاحظه میشود که ضریب رطوبتی نیز افزایش میابد و نسبت مستقیمی با آن دارد. همچنین در شرایطی که این ضریب به بالاترین حد خود یعنی بیش 1.6 برسد خاکهای آن منطقه استایی آب در اراضی را شامل میشود. با این روش طی بررسی های به عمل آمده بهترین وضعیت رطوبتی و خاک حاصلخیز برای کشاورزی ضریب رطوبتی معادل 1.3 تا 1.6 مورد نیاز میباشد که در شرایط کشور ممکن است مناطق بسیار کمی را شامل شود.

• روش پیشنهادی برای افغانسان

برای تفکیک مناسب اقلیم های کشور درسال 1364 روش پیشنهادی برای کشور، توسط اقای دوکتور حسنیار در گزارش آب و هوای منطقه مرکزی کشور  ارایه گردیده است.

با توجه به اینکه مجموع درجه حرارتهای بالاتر از ده درجه سانتیگراد در رشد یکسر گیاهان نقش دارد، سعی گردیده روش پیشنهادی برای کشور طور طراحی گردد که قادر به تفکیک پوتانسیل های اراضی زراعتی  باشد.

اساس روش پیشنهادی برای کشور، درنظر گرفتن 3 شاخص رطوبت، گرما و سرما است. شاخص رطوبت وضعیت خشکی را در مناطق مختلف نشان می دهد. شاخص گرما مبین وضعیت گرمایی در ماههای گرم و شاخص سرما شدت سرما را در زمستان تعیین می کند.

الف) شاخص رطوبت:

برای تعیین شاخص رطوبت از رابطه I=5∑ T /P استفاده میشود که در ان I شاخص رطوبت،∑T مجموع میانگین دراز مدت حرارت ماهیانه بیش از ده درجه سانتیگراد و P میانگین سالیانه بارندگی به ملی متر است. جدول 20 شاخص رطوبت و اقلیم های مختلف را نشان میدهد که با توجه به پوشش گیاهی طبیعی و خاک و استعداد های کشاورزی نواحی مختلف کشور تنظیم شده است.

 

 

جدول شماره 21 تقسیم بندی آب و هوایی مناطق مختلف کشور به روش کوپن

ضریب رطوبتی	نوع آب و هوا	نوع منطقه	وضعیت آب و هوایی و نوع محصول
0.2<	بسیار خشک	شامل نواحی کویری و شرق کشور و سواحل جنوبی و فلات مرکزی(فراه ونیمروز)	آب و هوایی گرمسیری تا نیمه گرمسیری – بارندگی کمتر از 100 میلی متر- رطوبت نسبی خیلی پاهین همراه با بادهای خشک و گرم- فرسایش زمین زیاد است- سطح زمین پوشیده از شن های روان- تشکیل خاک تدریجی به کندی صورت میگیرد. محصولات: گندم- جو- لبلبو قند-سبزیجات-توتون(تنباکو) روشهای طبیعی: گیاهان دارویی با ارزش
0.2-0.39	نواحی نیمه خشک	الف:حاشیه فلات مرکزی	آب و هوای نیمه گرمسیری- بارندگی 100-200 میلی متر خاکها اغلب شور است محصولات: گندم-جو-لبلبو قند- (تنباکو)-زعفران
		ب:جنوب غرب دشت بکوا	هوای گرمسیری تا نیمه گرمسیری- بارندگی کمتر از300 میلی متر خاکها رسوبی ولی اغلب شور هستند. محصولات: گندم-جو- نیشکر-برنج-یونجه(رشقه)
0.4-0.69		الف:شمال شرق کشور	دارای یخبندان های زمستانه-بارندگی250-300 میلی متر خاکهای قهوه ای روشن تا حدی دارای مواد عضوی محصولات: گندم-جو-پنبه-لبلبو  قند- دانه های روغنی- تنباکو- کنف- پنبه
		ب:ناحیه کوهستانی جنوب کشور	نواحی شمال دارای زمستان به یک ماه زیر صفر و نواحی جنوبی با یکماه بالای 40 درجه سانتیگراد بارندگی 150-400 میلی متر-باغات در نواحی شمال:درختان سرد سیری و مرکبات(خاندان نارنج) محصولات: گندم-جو-لبلبو-پنبه-کنف-کچالو- خرما در نواحی جنوبی تر(فراه ،جلاآباد)

 

 

جدول شماره 22 تقسیم بندی آب و هوایی مناطق مختلف کشور

ضریب رطوبتی	نوع آب و هوا	نوع منطقه	وضعیت آب و هوایی و نوع محصول
0.7-0.99	نواحی سرد و نسبتا خشک	نواحی شمال غرب کشور	آب و هوا سرد-بارندگی 300-400 ملی متر-دارای خاکهای خوب همراه با مواد عضوی محصولات:گندم-جو-لبلبوقند-کمی برنج-نباتات مزروعی باغات: درختان میوه ای هسته دار سردسیری- بادام-پسته
1-1.29	نواحی نسبتا خشک تا مرطوب	الف:سلسله جبال هندوکش	رطوبت فراوان-بارندگی 450-600 میلی متر- خاکهای مرغوب و اغلب جلگه ای –یکماه از سال بالای 35درجه سانتیگراد محصولات:گندم-جو-پنبه-لبلبو-حبوبات-درختان هسته دار-پسته-انجیر-انار
		ب: منطقه شمال کشور	نواحی کوهستانی: رطوبت فراوان بارندگی 400-650 میلی متر-خاکهاخوب و داری مواد عضوی محصول: پنبه-گندم-جو-یونجه-دانه های روغنی-سبزیجات- دشتهای بین رودخانه آهو و مرغابی رطوبت و بارندگی کمتر خاکها اغلب باتلاقی و شور میباشد.
1.3<	نواحی مرطوب	نواحی دریای آمو و شمال کوه های هندوکش(سالنگی شمالی وجنوبی)	نواحی جلگه ای نیمه گرمسیری- نواحی مرتفع و معتدل-بارندگی تا هزارمیلی متر دما در زمستان ندرتا به زیر صفر میرود و تابستان ندرتا بالای 35 درجه سانتیگراد میرود خاکها جلگه ای و مرغوب میباشد محصولات:جو-برنج-چای-سبزیجات-مرکبات(خاندان ستروس ونارنج)

 

ب) شاخص گرما:

این شاخص مبین مجموع درجه حرارت ماههای است که میانگین درجه حرارت ماهیانه انها بیش از ده درجه سانتیگراد باشد. در جدول 15 شاخص گرما و اقلیم های مربوطه مشخص شده اند. گرادیان عمومی شاخص گرما در ولایت هرات  بصورت زیر میباشد.

T= 269.2-6.8X10^-3Z∑

که در آن مجموع T مجموع میانگین های درازمدت درج حرارت ماهیانه بیشتر از ده درجه سانتیگراد و Z ارتفاع به متر است.

ج)شاخص سرما:

برای تعین وضعیت سرما در ماههای سرد از شاخص سرما استفاده شده است.

این شاخص با توجه به میانگین ماهانه درجه حرارت سردترین ماه سال به دست میاید. در جدول 23اقلیم های مختلف براساس شاخص سرما مشخص شده است. برای تعین تغیرات m نسبت به ارتفاع در ولایت هرات  از رابطه زیر استفاده میشود

M=11/4-5/8X10^-3z

که در آن m اوسط ماهیانه درجه حرارت سردترین ماه سال به سانتیگراد و z ارتفاع برحسب متر است درجدول شماره 23 تعین اقلیم های مختلف براساس شاخص رطوبت،گرما و سرما (روش پیشنهادی برای کشور) آمده است. به عنوان نمونه برابر جدول شماره 24 انواع اقلیم های موجود در ولایت هرات و در صد مساحت زیر پوشش به روش فوق محاسبه گردیده است.

همچنین در جدول شماره 25 مقایسه پنج روش تقسیم بندی اقلیمی در ایستگاه های منتخب ولایت هرات  مشاهده میگردد.

جدول شماره 23 تعین اقلیم های مختلف براساس شاخص رطوبت، گرما و سرما،(روش پیشنهادی برای افغانستان)

شاخص رطوبت			شاخص گرما			شاخص سرما
I	علامت	تعریف	∑ T	علامت	تعریف	m	علامت	تعریف
کمتر از 0.5	1	بسیار مرطوب	کمتر از 73	A	خنک	کمتر از 5-	1	بسیار سرد
0.5 تا 1	2	مرطوب	73-146	B	معتدل	5-تا صفر	2	سرد
1تا 3	3	نیمه مرطوب	146-215	C	گرم	صفر تا 3	3	نسبتا سرد
3 تا 6	4	نیمه خشک	بیشتراز 215	D	بسیارگرم	3تا 6	4	کمی سرد
6 تا 10	5	خشک	–		–	بیشتراز6	5	ملایم
بیشتر از 10	6	بسیار خشک	–		–	–	–	–

 

جدول شماره 24 انواع اقلیم و درصد مساحت زیر پوشش در ولایت هرات

علامت اقلیم	انواع اقلیم	درصد
Ps	برفهای دایمی	0.02
1,A,1	بسیار مرطوب خنک با زمستان های بسیار سرد	0.6
11,B,1	مرطوب معتدل با زمستان های بسیار سرد	2.8
11,B,2	مرطوب معتدل با زمستان های سرد	0.3
111,B,1	نیمه مرطوب معتدل با زمستان های بسیار سرد	0.2
111,B,2	نیمه مرطوب معتدل با زمستان های سرد	9.78
111,C,3	نیمه مرطوب گرم با زمستان های نسبتا سرد	0.9
1V,C,3	نیمه خشک گرم با زمستان های نسبتا سرد	17.3
V,C,3	خشک گرم با زمستان های نسبتا سرد	23.4
V,C,4	خشک بسیار گرم با زمستان های کمی سرد	26.1
V1,D,5	بسیار خشک بسیار گرم با زمستان های ملایم	18.6

 

2- اهداف اقلیم شناسی در افغانستان:

از جمله اهداف اقلیم شناسی نواحی در افغانستان تعین روابط بین عوامل اب و هوایی و نیاز مندی های محصولات کشاورزی ناحیه مورد مطالعه میباشد. نتیجتا با اقلیم شناسی نواحی همجوار این امکان بدست میاید که نواحی همگن آب و هوایی مشخص که نواحی ان و با عناوین اقلیمی و جغرافیایی مشخص و معین شناسی شوند و نهایتا منجر به مکان ابی آب و هوای با سهولت بیشتری شود. با این وجود افغانستان از نظر اقلیم شناسی نواحی بسیار متفاوت دارد که ناشی از تغیرات زیادی پستی و بلندی و همچنین وضعیت پیچیده جریانات هوای است که از جهات متفاوت و در فصول مختلف وارد کشور میشود.

در اقلیم شناسی افغانستان معمولا ضرایب رطوبتی،گرما،سرما همراه با در نظرگرفتن پستی و بلندی ها و ارتفاع از سطح دریا،حاصلخیزی خاکها،رنگ و نوع بافت انها اندازه گیری میشوند. لاجرم این تنوع اب و هوایی به همراه تنوع جغرافیایی باعث شده که نواحی زیادی دارای یکنواختی اب و هوایی منحصر بخود باشند و اقلیم های متفاوت را با سایر مناطق بوجود اورند.

به هر حال جمع اوری اطلاعات راجع به اقلیم شناسی کمک میکند که محصولات شاخص و عملیات زیربنایی مناسبی برای هر منطقه در نظر گرفته شود ضمن اینکه عملیات تکنیکی لازم برای شرایط آب و هوایی موجود نیز مشخص تر میگردد.

3- انواع ایستگاه های هوا شناسی:

به طور مختصر انواع ایستگاه های هوا شناسی به قرار زیر است:

ایستگاه های سینوپتیک و جو بالا، که در پیش بینی های هوا شناسی مورد استفاده واقع میشوند.

ایستگاه های کلیماتولوژی و تحقیقات هوا شناسی و باران سنجی که امار انها جمع اوری و علاوه براستفاده در کشاورزی،در تحلیل های اماری و سایر موارد نیز استفاده میگردد. ایستگاه های هوا شناسی اختصاصی که بر حسب نیاز های سازمان های متقاضی ایجاد میگردد.

جدول شماره 26 انواع ایستگاه های هوا شناسی و کاربرد انها

انواع ایستگاه های هواشناسی	نوع کاری که در ایستگاه انجام میگیرد
ایستگاه سینوپتیک (دیده بان همزمان)	همه اطلاعات هوا شناسی اندازه گیری شده و انها را به منظور پیش بینی هوا روی نقشه های مورد نظر پیاده میکنند
ایستگاه جوبالا	اطلاعات سطوح بالایی جو اندازه گیری شده، و از انها برای پیش بینی و هوانوردی استفاده میشود.
ایستگاه های کلیماتولوژی (اقلیم شناسی)	اطلاعات لازم هواشناسی جمع اوری و به منظور استفاده در امور تحقیقاتی و کشاورزی و اماری و سایر موارد ماهانه گزارش و بصورت بانک اطلاعاتی حفظ میگردد.
ایستگاه های تحقیقات هوا شناسی کشاورزی	اطلاعات جوی اندازه گیری شده همراه با اطلاعات مربوط به فونولوژی یا جمع اوری و در اهداف تحقیقات هوا شناسی کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرند.
ایستگاه های باران سنجی	برای اندازه گیری باران – برف- ژاله  نصب شده و بیشتر جنبه کشاورزی و عمرانی خواهد داشت.
ایستگاه های هواشناسی اختصاصی	بنابه درخواست سازمان ها و ارگانها برحسب نیاز شان به اطلاعات هواشناسی احداث میگردد.

 

هواشناسی و اموزش ترویج

• ترویج و هواشناسی

مکتب ترویج اصولتا به عنوان زمینه ای مبتنی بر یک نظام اموزشی خاص برای اشاعه(تبلیغ،آموزش، ترویج)

علوم و فنون در سطح وسیع از جامعه نضج گرفته و تحول و تکامل گرفته است. ترویج از نظر اموزشی، فعالانه به کار یاد دادن اشتغال داشته و هدف ان نشر و رواج دادن اطلاعات نوین با استفاده از روش های متناسب اموزشی میباشد،بدیهی است پذیرش این اطلاعات توسط کشاورزان بسته گی به انگیزه های فراگیری در انها دارد، بطوریکه کشاورزان همیشه دنبال مطالبی هستند که هرچی سریعتر به انان بازده انی و قابل لمس باشد. ضمن اینکه انتقال اطلاعات از طریق مروجین و کارشناسان ترویج به زارعین، همیشه توام با حساسیت ها و پدیده های فردی و اجتماعی و اقتصادی و اب وهوای خاصی هر منطقه بوده است.

لذا مناسبترین شیوه های اموزشی مستلزم شناخت تولید کننده گان و تمامی عوامل موثر برانها و حرفه زراعی شان میباشد، که درین مبحث به نقش عوامل اب و هوای در حرفه زراعی انها پرداخته میشود.

به نظر میرسد عوامل اب و هوایی در تمام مراحل علوم و فنون که ترویج در اشاعه انها نقش دارد دخیل بوده و ارتباط تنگاتنگ با ترویج دارد.

بدین منظور اهمیت ان قبل از اماده کردن زمین، شروع و در تمام مراحل عملیات زراعی با مصرف نهایی محصول ادامه میابد.

به عنوان نمونه جدول شماره 27 بخشی از عملیات زراعی را بدون در نظرگرفتن پیش بینی عوامل اب و هوایی و حدود خسارات که ممکن است اتفاق افتد، نشان میدهد.

به همین راستا در جدول شماره 28 منافع بکار گیری پیش بینی بارندگی در توسعه های ترویجی مربوط به یک نوبت ابیاری برای یک هکتار و براورد ان در سطح ولایت هرات  ملاحظه میگردد.

بنابر اهمیت چگونگی شیوه کاربردی عوامل اب و هوای در ترویج و تهیه توسعه های فنی ترویجی مبحث مفید و قابل بررسی است. بدین منظور انچه که تا کنون مورد مطالعه قرار گرفته به شرح زیر ارایه میگردد:

• تشکیل کمیته های مشترک هواشناسی و کشاورزی برای استفاده از پیش بینی های هواشناسی و متعاقب ان تهیه توسعه های پیش بینی و فنی کشاورزی در مقاطع هفته گی.
• ایجاد روش نظام مند اطلاع رسانی به زارع.
• استفاده از کمپیوتر در پردازش و ارایه توسعه های ترویجی و هواشناسی.
• تهیه طرح های مشترک تحقیقاتی و همچنین تحقیقی-ترویجی با هواشناسی.

جدول 27- اقدامات زراعی یک هکتار گندم بدون پیش بینی بارندگی و براورد اقتصادی ان در صورت وقوع بارندگی (محاسبه سال 1374).

سرعت و میزان بارندگی زیان اقتصادی بارندگی عملیات زراعی	هزینه آماده کردن زمین	هزینه بذر و کود در حال کاشت	هزینه ابیاری	هزینه سمپاشی	مرحله ساقه دادن تا زمان برداشت	ضایعات در برداشت محصول	ضایعات در خرمن
بارندگی متوسط حداقل 20 میلی متر	تاخیر زمانی 2-5 روز کولتیواتور مجدد	خسارت کم	اتلاف هزینه ابیاری	احتمال خسارت	شیوع قارچها	تاخیر در برداشت 2-5روز	سبزشدن دانه ها تا 5 فیصد
بارنده گی تند بیش از 20 میلی متر	احتمال فرسایش تاخیر زمانی5-10 روز اماده سازی مجدد	خسارت کم تا متوسط	اتلاف هزینه ابیاری	احتمال خسارت کم تا اقدام مجدد	شیوع قارچها	تاخیر در برداشت 5-10 روز	سبز شدن دانه های شیوع قارچها 5-10 فیصد
رگبار شدید منجر به جریان سطحی	فرسایش خاک تاخیر زمانی 10 الی 20 روز	احتمال از بین رفتن کل بذر و کود	اتلاف هزینه ابیاری	اقدام مجدد	شیوع قارچها و احتمال نابودی گیاه	علاوه بر تاخیر در برداشت،و احتمال نابودی گیاه	علاوه بر سبزشدن دانه ها و شیوه قارچها تا 30 فیصد احتمال نابودی کل محصول

 

ب: روشهای محاسبه ظهور آفت: ظهور افات گیاهی معمولا به دو عامل بستگی دارد. 1- زمان رشد آفت. 2- حصول واکنش های خارجی و داخلی گیاه و افت بیماری تاثیرات مختلفی خواهد داشت.

عوامل پیش بینی های هواشناسی در کشاورزی اثر گذار بر عامل گیاهی و آفت ویا بیماری شامل درجه حرارت،باد،شبنم،رطوبت هوا،بارندگی ها،شدت نور میباشد که اگر کشاورزان رابطه بین این عوامل و رشد گیاهی و آفت ویا بیماری را ندانند پیش بینی های هواشناسی نه تنها مفهومی برای انها ندارد بلکه قادر به اقدامات پیشگیرانه نیز نمی باشند.

استعداد پذیرش بیماری ویا آفت زدگی در گیاهان مستلزم حصول پیوستگی اضلاع یک مثلث میباشد که طی آن یک ضلع عامل بیماری و یا آفت میباشد و ضلع دیگر شرایط حاصل در میزبان (گیاه) میباشد و ضلع دیگر عوامل اثر گذار هواشناسی میباشد.

به نمودار شماره 5 وقوع قارچ فیتوفتورا روی سیب زمینی توجه شود.

درین بیماری که در ابتدای شروع کشت می تواند به صورت اپیدمی ظاهر شود.تا زمانی که میزان قندها نسبت به مواد خشک غده و بوته عدد 1 باشد حالت اپیدمی ادامه دارد ولی به تدریج که کربوهیدراتها برای رشد بافتهای گیاهی مصرف میگردد و این نسبت به 0.5 می رسد هنوز امکان حمله بیماری به بوته وجود دارد ولی اگر نسبت کربوهیدرات به مواد خشک بوته به کمتر از 0.5 تنزل کند دیگر شرایط تغذیه برای رشد عامل بیماری قارچ فیتوفتورا وجود ندارد و لذا بوته به بیماری مبتلا نمی شود. اما از مرحله غده بستن بوته ها و افزایش تدریجی کربوهیدراتها و بالا رفتن این نسبت به بیش از 0.5 بوته مجددا استعداد به بیماری را پیدا خواهد کرد و این زمانی است که اگر در این مدت شرایط رطوبتی و دمایی برای زندگی قارچ روی بته فراهم باشد پیش بینی الودگی بوته قطعا رخ نخواهد داد.

3-هواشناسی و زنبورداری

پیش بینی های درازمدت هواشناسی کشاورزی را میتوان به طریقه موثری در بهره برداری از منابع (شهد ساز) ناحیه به کار برد. اطلاعات پیش بینی شده با توجه به تغیرات تدریجی عوامل آب و هوای (درجه حرارت،باد و بارش) و سایر عواملی که در تاریخهای گل دادن انواع گیاهان شهد ساز موثرند برای برنامه ریزی جابجاکردن کندوهای عسل از یک محل به محل دیگر به کار گرفته میشوند.

به منظور بکاربردن این پیش بینی ها، زنبورداران باید نه تنها رابطه بین وضع هوا و نمو گیاهان شهد ساز را بدانند، بلکه از رفتار زنبورها در شرایط مختلف نیز باید اگاه باشند.

برای مثال، وقتیکه هوا نسبتا ارام(سرعت باد کمتر از 5متر در ثانیه) و نور خورشید به قدر کافی بوده و درجه حرارت بین 22 و 32 درجه سانتیگراد است این شرایط برای پرواز زنبور و جمع اوری شهد گیاه از اکثر گونه های شهد ساز، مناسب است.

4-هواشناسی و دامپروری

دربخش دامپروری توجه به شرایط مساعدآب و هوایی و ایجاد شرایط مصنوعی ان از اهمیت زیادی برخوردار است. به عنوان مثال در مناطق گرمسیری در آغل گاوهای که مجهز به تهویه مطبوع می باشد، تولید شیر 2 تا 3 برابر سایر گاوهایی است که طول روز در تولید مثل دامها بسیار موثر است. مثلا بعضی دامها در شرایط طول روز بلند و بعضی در شرایط طول روز کوتاه تولید مثل میکنند.

در زندگی عشایری انچه که باعث کوچ انها می شود، تغیرات اب و هوایی و فراهم شدن شرایط مساعد در منطقه ای جدید است که انها را وادار به کوچ به ان مناطق که مراتعش از نظر چرا امادگی لازم را دارد میکند.

عشایری دامهای خود را از گزند بادها، سیلها و هرگونه پیش امد جوی دیگر مواظبت میکنند و در طول مسیر از پناهگاهها، دره ها  و غارهای کوهستانها استفاده فراوان می بردند.

درطول مسیر چنانچه عشایری به زمین پوشیده از برف و یخ برخورد کرده و بدون توجه به مسیر خود ادامه دهند، ممکن است دامها به خاطر کمبود علوفه و مواد غذایی تلف شوند. لذا بهتر است که عشایر ادامه مسیر دامهای خود از روی برف با عمق بیش از 10-15 سانتیمتر متوقف نمایند و از پیش بینی هواشناسی وضعیت طول مسیر اگاه شوند.

چیدن پشم گوسفندان و حفظ بره های جوان دقیقا به پیش بینی هوا نیاز دارد.

پیشنهاد می گردد مراکز فرستنده رادیویی، ارایه پیش بینی در مقاطع زمانی مورد نیاز خاص عشایر دایر گردد که عشایر بتوانند هنگام کوچ برای حفظ دامها و رعایت اصول ایمینی مذکور، به همراه خود گیرنده های سیار داشته باشند تا با اعلام پیش بینی هوا از مرکز مربوطه، به وضعیت اب و هوایی چه در طول مسیر کوچ و چه در محل اسکان اگاهی یابند.

درفصول خنک و با نور کافی، مرغها تخمهای درشت تری می گذارند تا در زمستان و تابستان و در نور غیر کافی.

انتخاب پرورش ماهیان سرد آبی و یا گرم آبی دقیقا بستگی به نوع آب و هوای محیط موجود دارد.

5-هواشناسی و ماشین آلات کشاورزی

اثرات آب و هوایی در قسمتهای مختلف ماشین الات مثل انتخاب نوع روغن موتور، نسبت اختلاط اب اسید باطری، میزان اختلاف ضد یخ با آب رادیاتور، تنظیم فشار باد لاستیکها، فیلر سوپاپها و کلا سرویس و نگهداری ماشین الات کشاورزی میباشد.

در تعیین توان ماشینهای کشاورزی شرایط متعارف اب و هوای مخصوص را در نظر میگیرند. مثلا فشار 76 cm/hg سطح دریا و دمای 20 درجه سانتیگراد برای تعین توان موتور در نظر گرفته میشود.

الف: به جدول شماره 29 تاثیر ارتفاع از سطح دریا روی توان موتور توجه شود.

ب: به ازا یک درجه افزایش دما نسبت به دمای متعارف 20 درجه سانتیگراد توان موتور معادل 0.3 درصد کاهش خواهد داشت که به خاطر ناچیز بودن ان معمولا در نقاط مختلف حرارتی توجهی به ان نمی شود.

 

جدول شماره 32 تعداد روزهای لازم برای تکامل هر مرحله از رشد سویا(سایبین)

مرحله	میانگین تعداد روزها	حدود روزها
	مراحل رویشی
از کاشت تاVE	10	5-15
از VE تا VC	5	3-10
از V1 تا V2	5	3-10
از V2 تا V3	5	3-8
از V3 تا V4	5	3-8
از V4 تا V5	5	3-8
از V5 تا V6	5	3-5
تمام مراحل بعد از V5	3	3-5
	3
R1”R2	مراحل زایشی	0-7
R2”R3	3 و صفر	5-15
R3”R4	10	5-15
R4”R5	9	4-26
R5”R6	9	11-20
R6”R7	15	9-30
R7”R8	18	7-18
	9

 

 

جدول شماره 33 تعیین ویژگی های اقلیمی نواحی مورد نظر به منظور انتخاب نواحی همگن و مواجهه با اطلاعات مبنا

ردیف	عامل آّب و هوایی	شرح عملیات مورد نیاز برای عامل آب و هوایی
1	دمای زیرصفر در سال	بدست اوردن تعداد روزهایی از سال که دمای ان به زیر صفر درجه سانتیگراد رفته است
2	دمای بالای 35 درسال	بدست اوردن تعداد روزهای از سال که دمای ان بالای 35 درجه سانتیگراد رفته است
3	واحد های گرمایی	جمع واحدهای گرمایی روزانه بر اساس دمای استانه مشخص مثلا صفر درجه سانتیگراد محاسبه گردد
4	محدودیت های خاک	تعیین محدودیت های خاک اعم از جنس خاک و رنگ و وجود املاح و همچنین شیب زمین
5	ظرفیت رطوبتی انواع خاکها	میزان رطوبت قابل دسترس در هر خاکی را اندازه گیری می نمایند
6	وزش باد	سمت و سرعت و طول مدت وزش باد در هر پریود زمانی اندازه گیری شود
7	پیش بینی های هواشناسی	کلیه پیش بینی ها از لحظه ای تا بلند مدت را از طریق سازمان هواشناسی اخذ و ضمن کاربری حفظ می نماییم
8	روزهای ابری و آفتابی	جمع روزهای ابری و آفتابی و شدت نور روزهای سال را محاسبه می نماییم
9	روزهای بارندگی	تعداد روزهای بارندگی اعم از باران برف و ژاله را با شدت آن محاسبه می نماییم
10	وقوع پدیده های نامساعد جوی	وقوع کلیه پدیده های نامساعد جوی را چه برای پیش بینی ها و یا غیر آن ثبت می نماییم

 

 

 

 خلاصه ای از وضعیت تغییر اقلیم کشور افغانستان

• وضعیت اقلیم کنونی و آتی

الف – وضعیت جمعیت:

طبق اطلاعات مرکز امار افغانستان جمعیت کل افغانستان در سال 2010-2011 حدود 24.5 میلیون براورد شده است که حدود 5.7 میلیون نفر یا به عبارتی 23% از جمعیت کل شهر نشین هستند و جمعیت افغانستان تا سال 2030 در حدود 39 میلیون براورد شده است.

خلاصه شرایط و وضعیت کلی افغانستان در طی سالهای 2005 تا 2010 در جدول زیر ارایه شده است.

Year		Units	Criteria
2010	2005
647,500	647,500	Square kilometer	Area
15	15	Percent	Agricultural area  ساحه زراعتی
2.6	3	Percent	Forest Area ساحه جنگلات
46	52	Percent	Permanent pasture چراگاه دایمی
63	63	Percent	Mountain Area ساحه کوهستانی
27	27	Percent	Area above 2500 m ساحه بلند تر از
26	24	Millions	Population  نفوس
20	19	Millions	Rural population نفوس دهات
6	5	Millions	Urban population نفوس شهری
2.03	2.03	Percent	Population growth rate سرعت رشد نفوس
NA	36	Percent	Population in absolute poverty نفوس در فقر مطلق
30	27	Percent	Literacy rate (%)  میزان با سواد
111	135	1000 live births	Child mortality rate میزان مرگ و میراطفال
1600	1600	100000 live births	Maternal mortality rate میزان مرگ و میر مادران
44	44		Life expectancy at birthعمر متوسط
16343(16.3 milliard)	6853(6.8 milliard)	Million us $	Gros domestic product(GDP) million US$تولید ناخالص داخل
28	38	percent	Share of agriculture on GDP سهم زراعت در
21	25	Percent	Share of industries on GDP  سهم صنعت در
48	34	Percent	Share of services on GDP سهم خدمات در
3	3	Percent	Share of taxes on imports on GDP سهم مالیات واردات در
629	290	US $	Per capita GDPتولید ناخالص داخل سرانه

 

ب – درجه حرارت و بارندگی:

افغانستان کشوری کوهستانی و بسیار خشک است،آب و هوایی قاره ای و خشک و نیمه خشک با زمستانهای سرد و تابستانهای گرم است. روند تغییرات دما و بارندگی افغانستان در طی سالهای 2006-1960 در نمودار زیر ارایه شده است.

دمای سالانه از سال 1960 تا 2006 در حدود 0.6 درجه سانتیگراد و 0.13 درجه سانتیگراد در طی هر دهه افزایش داشته است.

پیش بینی دما: براساس پیش بینی های انجام شده دمای افغانستان تا سال 2060 حدودا1.4 تا 4.0 درجه سانتیگراد و تا سال 2090 حدودا 2.0 تا 6.2 درجه سانتیگراد افزایش خواهد داشت و بر اساس سناریوی انتشار حدود 1.5 تا 2.5 درجه سانتیگراد تا سال 2090 افزایش می یابد.

میزان بارندگی از سال 1960 تا 2006 حدود 0.5 میلی متر در هر ماه کاهش داشته است.

پیش بینی بارندگی: براساس پیش بینی انجام شده میزان بارندگی تا سال 2030 حدودا 10-20 میلی متر و تا سال 2090 با توجه به سناریوی انتشار high 40 میلی متر و سناریوی انتشار medium  20 میلی متر و سناریوی انتشار low 10 میلی متر کاهش خواهد داشت.

• ارزیابی اسیب پذیری نسبت به تغییر آب و هوا و اقدامات سازگاری:

نسبت اسیب پذیری بخشهای مختلف افغانستان نسبت به تغییرات آب و هوایی در نمودار زیر مشخص شده است. با توجه به این نمودار بخش منابع آب و جنگل و مراتع نسبت به سایر بخشها اسیب پذیرترین بخش و سپس به ترتیب بخش کشاورزی بهداشت و انرژی قرار دارند و اسیب پذیری بخش پسماند بسیار ناچیز است.

همچنین سهم هر فاکتور در مقدار اسیب پذیری هر بخش در نمودار زیر مشخص شده است. با توجه به نمودار،سهم فاکتور خشکسالی در اکثر بخشها خصوصا بخش منابع اب نسبت به سایر فاکتور ها در اسیب پذیری بخشهای مختلف موثرتر بوده و سپس به ترتیب فاکتور تبخیر و شوری افزایش دما و میزان بارندگی در مقدار اسیب پذیری هر بخش تاثیر گذار بوده است بطوریکه جمع کل سهم هر فاکتور در اسیب پذیری بخش منابع اب و سپس بخش جنگل و مراتع و کشاورزی بیشتر شده است.

روشهای سازگاری در بخشهای مختلف:

خلاصه برنامه های سازگاری ملی افغانستان با توجه به اولویت بندی بخشهای مختلف در جدول زیر ارایه شده است.

• انتشار گازهای گلخانه ای:

میزان کل انتشار گازهای گلخانه ای در افغانستان در سال 2005 در حدود 28759 گیکاگرم معادل co  براورد شده است در جدول زیر میزان انتشار گازهای N₂O  and CH4 وCO₂  به تفکیک بخشهای مختلف در سال 2005 بر حسب گیگاگرم معادل CO2 ارایه شده است.

• سیاستها و اقدامات کاهش انتشار:

در حال حاضر دولت جمهوری اسلامی افغانستان استراتیژی ملی در مورد تغییر اقلیم از جمله استراتیژیهای کاهش استراتیژی ندارد و ارزیابی روشهای کاهش انتشار به طور مفصل و فرصت های موجود انجام نشده است. بعلت عدم وجود آمار و اطلاعات معتبر هیچ مدل توسعه یافته ای برای ارزیابی کاهش انتشار وجود ندارد. لذا تلاش شده است بخشهای کلیدی، سیاستهای موجود و اقدامات حمایتی در جهت اهداف توسعه پایدار پیش بینی و طراحی شود. بنابراین تنها موانع حایز اهمیت و فرصتهای موجود برای ترویج تکنولوژیهای سازگار با محیط زیست و انتقال دانش در افغانستان جمع اوری شده است.

 

 

نتیجه گیری

از بررسی ((تاثیر ورابطه اقلیم با زراعت ،دامداری وباغبانی))به این نتیجه دست می یابیم که عوامل اقلیمی رابطه پیچیده ای درمراحل مختلف اثر و نمو نباتات میداشته باشد.

زیرا هر یک از نباتات دریک محدوده حرارتی معین مشخص می توانند نمو نمایند وحاصل دهند.

(مدیترانه ای ، گرم، سرد، ومعتدل ومونسونی…….)توافق وسازش کنند. بسیاری از امور مثل انتخاب نوع استفاده از وسایل گرم کننده وسردکننده ، تعین نوع غذ ا، ، آداب ، رسوم ، زبان،با مسایل آب وهوا واقلیم بخوبی در ارتباط هستند.

موضوعات همچون خشکسالی ،گرم شدن کره زمین،آلودگی هوا،یخ زدگی،ژاله،وبادهای شدید،  حتی تاریخ وزمان کشت ،رفع محصول،مقابل آفات وامراض وگیاهان هرزه……..کاملا تابع موضوعات اقلیمی در همه محیط میباشد.

با ید اطلاعات ومعلومات وتجارب بیشتری درزمینه های پرورش حیوانات ونباتات با ارتباط با مسایل اقلیمی جمع آوری نمود بدسترس متخصصین رشته های مختلف زراعت ودامداری ،باغبانی قرارداد تا ازاینطریق بتوانندتاثیرات سوء اقلیمی هرمنطقه نوع حیوان ونبات را انتخاب وپرورش دهند.

 

 

منابع ومآخذ مورداستفاده

1 – گروه نویسندگان(2005 )خلاصه از وضعیت تغیر اقلیم کشورافغانستان، چاپ VNDP

• نصوص، غلام حسین(1386 )هواشناسی ومحصولات کشاورزی،چاپ رضوی،ایران.
• امید، عبدالرحیم(1390 )وضع اقلیم افغانسان به ارتباط زراعت،چاپ عظیمی ، هرات.
• حسن لی، علی مراد(1390 ) تغییرات اقلیمی وپیامدهای آن برمنابع آب ومحیط زیست ، چاپ دانشگاهی مشهد.
• عارض، غلام جیلانی(1350 )اقلیم افغانستان. چاپ پوهنحی ادبیات وعلوم بشری پوهنتون کابل
• عارض، غلام جیلانی(1362 )اقلیم حیاتی افغانستان. چاپ پوهنحی زمین شناسی پوهنتون کابل.
• گروه نویسندگان، (2012 ) اولین گزارش ملی افغانستان پیرامون تغیراقلیم.چاپ اداره ملی حفاظت محیط زیست.