نویسنده : پوهاند عبدالرحیم(امید)
سال:1394
چکیده:
تمدن ها درمناطق شگوفان شده اند که منابع طبیعی (چراگاه ها، مراتع، جنگلات ، حیات وحش ،معادت، آبهای جاری وزیرزمینی وخاکهای حاصل خیز) را درخود نهفته داشته است. بامحو ونابودی این منابع طبیعی تمدن هم روبه زوال رفته است وآن مناطق به بیابان ها ومناطق خشک وبی آب وعلف تبدیل شده اند.
چراگاه ها ومراتع هم ازجمله ثروت های طبیعی وملی کشور ما به شمار میروند که درتعلیف حیوانات وحشی ومواشی نقش عمده ای را درطول تاریخ کشورما ایفا نموده است.
خوشبختانه قسمت زیاد سرزمین ما ار چراگاه ها تشکیل میدهد که درطول چندین هزارسال مردمان این سرزمین از آن بهره برداری زیاد نموده اند. زیرا بقاودوام زنده گی وابسته به این منابع ارزشمند طبیعی میباشد.
امیدواریم که در حفاظت آنها تلاش های همه جانبه از جانب دولت ومردم به خرج داده شود تاروند زنده گی دراین محیط متمدن متوقف نگردد ونسل بعدی هم بتواند به بقا وزنده گی خود ادامه دهد.قابل یاد آوری است که روش تحقیق دراین موضوع کتابخانه ای توصیفی بوده بعضی موارد ساحوی میباشد.
واژه های کلیدی:
چراگاه،مرتع، منابع طبیعی، علوفه، نباتات چراگاهی، گیاها هرزه.
مقدمه:
چراگاه ها ومراتع به مزارع اطلاق میشوند که به شکل طبیعی در دامن طبیعت وجود داشته ودرطول تاریخ حیات انسان ها ، حیوانات وطیور از آنها تغذیه نموده اند وبه حیات خود دادامه داده اند.
خوشبختانه بالاترازنصف اراضی کشورمارا چراگاه ها ومراتع تشکیل داده است که تا سی سال قبل درحدود 36 ملیون احشام را تغذیه نموده است ویگانه طرق پرورش حیوانات در کشور مارا چرای طبیعی حیوانات تشکیل میدهد که به صورت مفت ورایگان در خدمت گله داران وکوچی ها قراردارد.
در این مقاله خواستم علل کاهش مراتع وجنگلات وچراگاه ها را به بررسی بگیرم تا در قسمت شناسایی نباتات چراگاهی وحفاظت آنها تلاش های همه جانبه از طرف دولت ومردم صورت گیرد.
روش تحقیق دراین موضوع کتابخانه ای وساحوی بوده امید وارم که معلومات واطلاعات دست داشته بتواند مورداستفاده دست اندکاران ، پالیسی سازان ودامداران کشور قرارگیرد تا در حفاظت واحیای این سرمایه وثروت ملی تلاش همه جانبه به خرج دهند تا مردم مملکت با حفظ این ثروت ملی در جهت انکشاف هر چی بیشتر دامداری ،سرسبزی وحفاظت خاک ها به زنده گی آبرومندانه خود ادامه دهند.
مرتع ومرتع داری
تعریف:
1-تعریف FAO (1982)
مرتع، مهمترین نوع زمین در دنیا است وبه زمینی های که بیش از 5سال تولید علوفه کنند ، خواه شخم خودر ه باشد یا طبیعی مانده باشد، اطلاق می شود.درهر حال، شامل تقسیمات اراضی به عنوان جنگل ها وبیشه هایی است که در آن حیوان چرامیکند؛ اگر چه تعریف مناسبی از مرتع تلقی نمی گردد.
2- تعریف انجمن مرتع داری آمریکا(1974)
مراتع به زمین های شخم نخورده وتبدیل نگردیده اطلاق میشود که می تواند علوفه تولید کرده ونیاز حیوانات علف خواررا تامین کند.
3- تعریف هدیک ودیک استریوس (1966)
اگرکلیه سرزمین های دنیا ، که جز کویرهای لم یزرع،اراضی زراعی، زمین ها لخت ویخچال های طبیعی نباشد ، مرتع نامیده میشود. بنا براین مراتع طبیعی شامل همه بیابان ها ، بیشه ها (جنگل ها) وهمه علفزار هایی است که گیاهان طبیعی وخودرو داشته باشند.
این تعریف،جنگل ومرتع را جدا نکرده است. درحالی که جنگل محل تولید چوب است نه علوفه. (9/ ص 88)
4- تعریف قانونی مرتع درایران
مرتع زمین است اعم از کوه، دامنه یا زمین های مسطح که در فصل چرا دارای پوشش گیاهی علوفه ای خودرو بوده وبا توجه به سابقه چرا عرفاً به شکل مرتع شناخته شده باشد واراضی که زراعتی اند اگردارای پوشش نباتی علوفه ای خودرو باشد مشمول تعریف مرتع نیست.
اهمیت مراتع
پوش گیاهی مراتع از جنبه های گوناگون اهمیت دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
- حفظ خاک وجلوگیری از فرسایش آن .
- تنظیم گردش آب در طبیعت .
- ایجاد فضای سبز وتلطیف هوا.
- تامین غذا ومامن برای وحوش وپرندگان.
- تامین علوفه مورد نیاز احشام سنتی ودر نتیجه تامین معیشت ملیون ها نفر عشایر ومالداران سنتی.
- تامین بخش عظیمی از پروتین مورد نیاز کشور.
- تولید محصولاتی نظیر گیاهان دارویی، صمغها ورزین ها.
بطور کلی در ارزش گذاری زیس تمحیطی مراتع ، علاوه بر موارد بالا، میتوان به ارزش گذاری تنوع زیستی در مراتع،در کنترل بیولوژیک آفات ،تثبیت نایتروجن، نگهداری ترکیب امتسفیر وموارد بسیار دیگر اشاره کرد.
اگر بدانیم که برای ایجاد یک سانتیمتر خاک زراعی به زمانی بین 100 تا 500 سال نیاز است ونقش عمده مرتع حفظ این مهم ترین عامل تولید در مقابل عوامل فرسایش مانند آ ب وباد است ، چندان بیراه نیست ، اگر بگوییم ” وجود محیط مناسب زندگی واستمرار تولیدات زراعی وحیوانی مرهون مرتع است” از این جهت می توان به اهمیت مراتع در حفاظت آبی در ارتباط با پوشش گیاهی وتاثیر آن بر نفوذ ریزش ها ی جوی پی برد.(9/ص 88)
واژه ها وتعاریف مهم مرتع ومرتع داری
Reference Area.1 (مناطق مرجع) : عبارت از قسمت از مرتع که برای مدتی دست نخورده باقی مانده باشد وپوشش گیاهی آن به طور طبیعی احیا وحفاظت شده باشد.
- Key Area (منطقه کلید): عبارت است از مناطقی که از منابع آب ، جاده، آغل وقریه فاصله مناسبی داشته باشد و وضعیت پوشش وخاک آن بیانگر متوسط شرایط منطقه باشد ودر حد معقولانه ای هم بهره برداری شده متوسط شرایط منطقه باشد . مساحت منطقه کلید بین 40 تا 100 هکتار است.
3.Key Species (نوع کلید):
نوع کلیدی در یک منطقه براساس ضوابط زیر انتخاب میشود:
1)نوع کاملا خوش خوراک با تولید کم نباید به عنوان نوع کلید انتخاب شود.
2) مقدار تولید نوع کلید بیش از 15 فیصد کل علوفه تولیدی مرتع باشد .
3) نوع کلید می تواند جزو گیاهان کم شونده یا زیاد شونده باشد .
4) نوع کلید نمی تواند جزانواع مهاجم باشد بجز پوشش غالب در منطقه به خود اختصاص داده باشد.
5) نوع کلید عموماً جز گیاهان دایمی است.
6) اگر در یک مرتع دونوع حیوان (گاو وگوسفند) بچرند ممکن است برحسب حیوان دونوع کلید انتخاب شود.
- 4. Critical Area (منطقه بحرانی): قسمت از یک مرتع که پوشش گیاهی وخاکی آن براثر شدت بهره برداری تخریب شده باشد.
5.Grazing (چرا): مصرف علوفه سرپا(خوردن علف ها) ازجانب حیوانات یا وحوش علف خوار را گویند.
- Browsing (سرشاخه خواری): مصرف برگ ها وسرشاخه ها ، جست های گیاهان خشبی وچوبی (درختان، درختچه ها وبوته ها ) توسط حیوان را گویند.
- Herbivory(علف خواری): یک پدیده اساسی است که مرتع دار حیوان خود را برای خورد ن علف به داخل مراتع می برد(خوردن علف توسط حیوانات ووحوش)
8.Biomass (بیوماس) : وزن خشک ارگانیزم های زنده در زمان معین ودر واحدی از سطح یا حجم بیوماس نام دارد.
- Proper Use Factor (ضریب برداشت مجاز): عبارت است از بهره برداری از مرتع به اندازه ای که آسیبی به مرتع نرسد. واز نظر تیوری برابر نصف داشت ونصف برداشت باشد.
10.Key Utilization (بهره برداری معرف):عبارت از انواعی که با بهره برداری از آن می توان پی برد پوشش مرتع تا چه اندازه مورد بهره برداری قرار میگیرند.
11.Carring Capacity (ظرفیت حامل): کل بهره برداری را که میتووان در بحش های مختلف از مرتع داشت عبارت از ظرفیت حامل است.
12.Grazing Capacity (ظرفیت مرتع): تعداد حیوانی که در یک فصل چرامی تواند از مرتع استفاده کند بدون آنکه آسیبی به مرتع برسد.
- جواز مرتع دار(جوازچرا): مجوز بهره برداری از مرتع با در نظر گرفتن ظرفیت مرتع، فصل چرا ومدت بهره برداری را گویند.
14.Grazing Season(فصل چرا): مدت زمان مناسب برای بهره برداری با توجه به عرف محل ، وضعیت آب وهوایی ورعایت اصل مستمر چرا.
15.Pasture(چراگاه): اراضی که محصور بوده وعملیات آبیاری وکود دادن آنها برای تولید علوفه جهت چرای حیوانات است.
16.Herbage (علوفه سبز): وزن قسمت هوایی علوفه تولید شده توسط گیاه را گویند.
- Range Land Management(مرتع داری): دراینجا دو تعریف داریم.
1) مرتع داری علم وهنر کسب بیشترین محصول حیوانی است که در آن حفاظت از منابع اراضی نیز لحاظ شده باشد.
2) مرتع داری عبارت است از علم وهنر هماهنگ کردن بازده اراضی با فراورده های مورد علاقه ونیاز بیشتر افراد جامعه که از طریق دخالت های مناسب در اکوسیستم های مرتعی عملی میشود.(4/ص 90)
سطح مرتع داری دنیا وافغانستان
در وضعیت های مختلف نیمه خشک ونیمه مرطوب در اثرتغییرات فاکتور های از قیل وضعیت آب وهوایی واقتصادی، سطح مراتع در تغیراست . آقای “هدی” مراتع دنیا را47 فیصد سطح خشکی های کره زمین وآقای “کوک” مراتع را 43 فیصد ونهایتا طبق آمار سازمان خوار بار وکشاورزی جهانی حدود 2.133 ملیار هکتار مرتع در دنیا ب آورد کرده اند . سهم مراتع افغانستان آز آن حدود 4 فیصد است.
واقعیت این است که آمار دقیقی از سطح مراتع در دست نیست . از دیدگاه های مختلف کارشناسی وقابلیت بهره برداری از مراتع این سطح بین 30 تا 52 ملیون هکتار برآورد شده است. در سال 1350 مراتع افغانستان را 52 ملیون هکتار برآورد کردند. در سال 1364 براساس مطالعات شرکت F.M.S از روی عکس های ماهواره ای 32 ملیون هکتار گزارش شده است ودرسال 1370 براساس گذارش دفتر فنی سازمان جنگل ها ومراتع کشور حدود 40 ملیون هکتار برآورد شده است. نهایتا همین سازمان آخرین آمار را منتشر کرد که سطح مراتع افغانستان ر ا52 ملیون هکتار تخمین زده واین معادل 75 فیصد خاک کشور جمهوری اسلامی افغانستان است. بر اساس آمار منتشر شده (منبع بالا) مراتع افغانستان بر حسب وضعیت وتولید در هکتار به شرح زیر برآورد شده است.
- مراتع با وضعیت متوسط تا مطلوب (مراتع علفی یا ییلاقی)
این مراتع بیشتر در ارتفاعات ومناطق سردسیر قرار داشته ودر فصل گرم سال استفاده میشود. پوشش گیاهی این مراتع، گیاهان نرم وعلفی بوده ، درمجموع از وضعیت نسبتا خوبی برخوردارند. مساحت این مراتع 14 ملیون هکتار وبا تولید سالانه علوفه قابل برداشت 290 کیلو گرام در هکتار برابر با 4.6 ملیون تن تولید سالانه این مرتع است.
- مراتع با وضعیت متوسط تا فقیر ( مراتع بوته ای وقشلاقی)
این مراتع بیشتر در مناطق کم ارتفاع وگرمسیر قرار داشته ، بیشتر در فصول سرد سال بهره برداری می شود. فیصدی قابل توجه ای از پوشش گیاهی این مناطق گیاهان بوته ای است. به علت شدت بهره برداری از وضعیت خوبی برخوردار نیست. وسعت این مراتع حدود 22 ملیون هکتار با تولید سالانه علوفه قابل برداشت 90 کیلوگرام در هکتار معادل 5.52 ملیون تن تولید سالانه است.
- مراتع با وضعیت فقیر تا خیلی فقیر(مناطق کویری)
این مراتع عمدتا درمناطق خشک وکویری وبیابانی قرارداشته ، از نظرپوشش گیاهی وتولیدی دروضعیت نا مساعدی قرار داردسطح این مراتع حدود 16 ملیون هکتار وبا تولید سالانه علوفه قابل برداشت 26 کیلو گرام در هکتار ومعادل 0.42 ملیون تن تولید سالانه است.
جدول شماره(1) طبقه بندی مراتع کشور بر اساس وضعیت و وسعت در سال 1374
| وضعیت | وسعت(ملیون هکتار) | فیصدی |
| خوب | 13.3 | 25.57 |
| فقیر / متوسط | 16.3 | 31.3 |
| خیلی فقیر/فقیر | 22.4 | 43.7 |
| کل | 52.0 | 99.67 |
( 4/ص92 )
جدول شماره 2 سطح میزان تولید مراتع در وضعیت مختلف (سازمان جنگل ها ومراتع 1384)
| ردیف | نوع مراتع از نظر وضعیت | سطح ملیون هکتار | علوفه تولیدی در حالت فصلی ملیون تن | علوفه قابل برداشت در حالت فصلی ملیون تن | پتانسیل تولید ملیون تن | علوفه قابل برداشت ملیون تن |
| 1 | مراتع علفی نسبتا خوب تا متوسط | 14 | 8.2 | 4.06 | 24.36 | 12.180 |
| 2 | مراتع بوته ای متوسط تا ضعیف | 22 | 1.04 | 5.52 | 66.24 | 33.12 |
| 3 | مراتع فقر- تخریب یافته | 16 | 0.84 | 0.42 | 9.4 | 4.7 |
| مجموع | 52 | 20 | 10 | 100 | 50 | |
(4/ ص 92)
مراتع افغانستان در صورتیکه صحیح اداره شوند می تواند تا حدود 50 ملیون تن علوفه خشک قابل برداشت تولید کند. در حال حاضر معادل 5/1 پتانسیل تولیدی علوفه قابل برداشت تولید می کند.(حدوداً 10 ملیون تن)
انواع مراتع افغانستان از دیدگاه های مختلف
الف- از نظر پوشش گیاهی:
- طبیعی 2- مصنوعی 3-اصلاح شده
ب- از نظرفصل بهره برداری:
- زمستانه 2- تابستانه 3- بهاره وخزانی
ج- ازنظرعوارض وشکل زمین:
- دشتی 2- کوهستانی 3- کوه پایه ای یا دامنه ای
د- ازنظر چرای حیوان:
- مرتع اسپی 2- مرتع گاوی 3- مرتع گاو میش
4- مرتع گوسفندی 5- مرتع بزی 6- مرتع شتری
هـ- مراتع از نظرنوع پوشش گیاهی:
- مرتع مشجر 2- مرتع نیمه مشجر 3- مرتع بدون درخت
عوامل اکولوژیکی موثر بررستنی های افغانستان
عوامل آب و هوایی یا اقلیمی(Climatic Factors)
شامل بارش، دما وحرارت بعنوان عوامل اصلی ورطوبت نسبی، بار، نور، بخارآب به عنوان عوامل فرعی اقلیمی مطرح میباشند. (4/ص 93)
مفهوم گیاهان مرتعی
فلور افغانستان یکی از غنی ترین فلور های جهان است؛ تعداد گیاهان گلدار آن به بیش از 8000 نوع می رسد. بخش عمده از این گیاهان در مراتع وجود دارند . مرتع نوعی از اکوسیستمهای طبیعی است با پوششی از نباتات مرتعی ، علوفه ای، وخودروکه با توجه به سابقه چرا عرفاً مرتع شناخته شود. امروز جدا از اهمیت مرتع به عنوان تامین کننده علوفه حیوانات استفاده های دوایی وصنعتی نیز از آن مد نظر است ضمن آنکه اهمیت آن از لحاظ جلوگیری از گرم شدن کره زمین، تثبیت کاربن اتمسفیر درخاک، حفظ خاک، وایجاد زندگی پایدارتر برای جاندارن ونیز انسان روز به روز بیشتر میشود. گیاهان موجود در مرتع متنوع وشامل گیاهان علفی یکساله وچند ساله ، بوته ای، درختچه ای، ودرختی هستند، که تحت عنوان گیاهان مرتعی شناخته میشوند.
تقسیم بندی دیگری براساس نوع برداشت وجود دارد. مثلا از نظرمالدار، گیاه مرتعی گیاهی است که حیوان از آن استفاده می کند تلقی داکتروترنروگیاه شناس نیز از گیاهان مرتعی متفاوت است.
ازدید مرتعی داری ، گیاهانی که ارزش علوفهای وحفاظتی دارند یا در مراتع مسله سازهستند هستند( سمی ومهاجم)حایز اهمیت اند وبه عنوان گیاهان مرتعی در نظر گرفته میشوند.(1 /ص 27)
انواع فرمهای رویشی گیاهان مرتعی وخصوصیات آنها
جوامع گیاهی مراتع، مرکب از انواع فرمهای رویشی هستند که برای جذب رطوبت از اعماق خاک در فصول مختلف سازگار شده اند. جذب رطوبت از خاک با جذب مواد غذایی وانرژی همراه وهمزمان است. هرفرم رویشی موقعیت مخصوص به خودرا دارد که مستلزم صرف انرژی است. این واقعیت که یک فرم رویشی هرگز به طور کامل چیره نمی شود واینکه جوامع گیاهی پویا وبا تحرک اند، منعکس کننده تغییراتی در عواملی از قبیل طول نسبی دوره خشک ومرطوب وعکس العمل های متقابل طول دوره مرطوب یا عمق رطوبت موجود درخاک است. (1/ص2)
گیاهان فصلی ویکساله
گیاهان فصلی دوره های خشک را به صورت بذر می گذارانند وبدین ترتیب بقای خورا حفظ می کنند. این گیاهان هنگامی جوانه می زنند که فرصت رسیدن به مراحل گلدهی وتولیدات بذر برایشان فراهم باشد. میکانیسمهای شکستن دوره خواب بذر در این گیاهان نمایانگر سازگاری آنها با تغییرات اقلیمی است. گیاهان فصلی از آغاز دوره رطوبت برای رسیدن به حد اکثررشد رویشیري ، کند تراز گیاهان چند ساله اند، زیرا این گیاهان به جای رشد از طریق ریشه یا شاخه، از بذر شروع به جوانه زدن ورشد می کنند این گیاهان پس از باراندگی توده های انبوهی را به وجود میآورند ودوره رشد خودرا در مدت کوتاهی تکمیل میکنند که برای حیوانات علوفه ای زیاد ولی کم ثبات تولید خواهند کرد. دراین گیاهان نسبت زیادی از انرژی جذب شده به مصرف تولید بذر می رسد. این گیاهان میکانیسمی دارند که به محض روبرو شدن با کاهش رطوبت درخاک، به سرعت بارور می شوند.
فصلی بودن این گیاهان مناسب با مناطقی است که دارای یک فصل خشک طولانی ویک فصل کوتاه مرطوب وقابل اعتماد باشند. این وضعیت باعث می شود که گیاهان فصلی بتوانند به طور موفقیت آمیزی با گیاهان چند ساله رقابت کنند. دوره نامنظم خشکی اگر گاهی طولانی نیز باشد، مناسب فرم رویشی گیاهان فصلی است وبنابر این درمناطقی که تحت تاثیر بارانهای فصلی هستند، گیاهان یکساله بیشتر یافت میشود. در هرصورت، هرعامل تخریبی که باعث کاهش قدرت وانبوهی گیاهان شود سبب کاهش مقدار آبی نیز خواهد شد که این گیاهان از خاک جذب می کنند . بنابراین فرصت رشد وتوسعه گیاهان یکساله افزوده میشود. از این رو چرای سنگین به افزایش گیاهان یکساله منجر خواهد شد. (1/ص 3)
گیاهان علفی دایمی
این گیاهان دردوره های خشکی از طریق نگهداری ستونی از آب بین ریشه ومحل جوانه های درحال کمون به بقای خود ادامه میدهند. توسعه ونگهداری سیستم گسترده ریشه ای برای جذب آب ازاعماق خاک منوط به مصرف انرژی قابل توجهی است ، اما مزیت این استراتیژی درمقایسه با گیهان یکساله در این است که بعد از باراندگی عکس العمل رشد سریعتر است واین گیاهان توانایی بیشتری برای استفاده از مقدار قلیل باران دارند. گاهی گیاهان غالب مرتع از نوع گیاهان دایمی یا چند ساله اند. استقرار موفق گیاهان دایمی، ممکن است برای سالیان دراز سیمای طبیعی منطقه را تغییر دهند وبه موازات آن گیاهان دایمی، براثر چرای شدید موفق به تجدید حیات نشوند،ممکن است سرانجام براثر کهولت خشک ونابود شوند. (3 / ص 4 )
بوته ها ودرختان
اغلب بوته ها ودرختان ودرختچه های مراتع از گیاهانی همیشه سبز اند.هرپدیده ای که باعث شود رطوبت به اعماق خاک نفوذ کند، برای فرمهای رویشی بوته ای ودرختچه ای مناسب خواهد بود. درانتقال رطوبت به اعماق، سبکی بافت خاک، خرده خورشیدی جذب شده در بوته ها ودرختان، جهت نگهداری سیستم گسترده ریشه وشاخه است ومقدار نسبتاً کمی از این انرژی برای زاد آوری بکار میرود. بطور کلی، گیاهان فصلی ویکساله دارای تولید زیاد ولی ثبات ودوام کمتری هستند. برعکس گیاهان دایمی علفی یا بوته ای تولید کمتری دارند ولی دوام بیشتری در تولید آنها وجود دارد. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که در مرتعداری، گیاهان دایمی در مقایسه با گیاهان فصلی ویکساله اهمیت بیشتری دارا هستند ومدیریت باید جهت تقویت این نوع گیاهان باشد.
علل انهدام مراتع
درزمان ها گذشته مراتع افغانستان با مشکلات کمتری روبروبود ، چه از یک طرف تعداد حیوان کمتر وسطح مراتع به نسبت بیشتر بود وبا مالکیت فردی یا گروهی حاکم برآنها ، سعی در حفظ مراتع می شده است . لذا در طی هزاران سال گذشته تخریب در مراتع، محدود به قطع درختان- درختچه ها وبوته بوده است.
تخریب مراتع در عرض یکی دوقرن اخیر سرعت بیشتری به خود گرفته واگر دقت شود، بخشی از تشدید تخریب از زمانی آغاز میگردد که دولت در صدد تصاحب پاره از مراتع بر میآید ومالکیت مراتع به انواع مشروحه زیر تقسیم می شود.
- مالکیت عمومی.
- املاک خالصه.
- مالکیت اوقافی.
- مراتع عشایر وقبایل.
- مالکیت خصوصی.
سه دسته اول مربوط به دولت بوده وبه علت نحوه استفاده های اعمال شده بر این مراتع که از طریق دریافت مال الاجاره ویا مواردی حق مرتع بوده است، همیشه بدون درنظر گرفتن ظرفیت مرتع حیوان بیشتر جهت به دست آوردن مال الا جاره بیشتر وارد مرتع می شده است. نتیجه اینکه در تمامی سطح مملکت مراتع دولتی جزو تخریب یافته ترین وفقیرترین مراتع منطقه بودند برعکس دودسته آخری با توجه به اینکه همیشه مالک یا مالکین علاقه مند در حفظ مرتع بوده اند ، وضع بهتری داشته است. ضربه شدید دیگری که به مراتع از طرف دولت وارد شد، ملی کردن مراتع بود. دراین قانون متاسفانه بدون اینکه تمامی جوانب امر بررسی شود اقدام به ملی کردن مراتع شد. درنتیجه به طور سر سام آور در تمامی سطح مملکت ، شب وروز توسط روستاییان ودر پاره ای مناطق، ایلات مبادرت به تبدیل مراتع نمودند. چه درصورت که مراتع شخم یا دیسک خورده بودند واز حالت اراضی بکر خارج می شدندوجزو مراتع محسوب نمی گردیدند . البته هدف افراد صرفاً تصرف مراتع بود نه انجام کشاورزی وزراعت.
هرچند که در حدود 30 سال از تاریخ تصویب واجرای این قانون می گذرد، ولی امروزه شاهد اجرای ماده 56 قانون ملی شدن جنگل ها ومراتع هستیم که سطح مستثنیات را در مراتع مناطق مختلف با اعلام آگاهی مشخص می نماید وافراد می توانند نسبت به آن اعتراض نمایند که اعتراض مربوطه در کمیسیونی مرکب از ………..رسیدگی ورای قطعی صادر می شود. بخوبی روشن است که در عرض حدود 30 سال گذشته امکان ایجاد به اصطلاح مستثنیات در همه جا وبرای همه وجود داشته است. (2 /ص 40 )
گذشته از موارد فوق عواملی به شرح زیر در تخریب وانحطاط مراتع دخالت داشته اند:
شخم مراتع به منظور توسعه کشت وعمدتا دیم یا للمی در مناطقی که میزان بارندگی سالانه امکان کشت دیم را فراهم می کرده است، این گونه مراتع با دارا بودن خاک خوب وعمیق جزو بهترین مراتع محل بوده اند. البته چنانچه میزان محصولات کشاورزی حاصل از این تبدیل قابل قبول باشد، این گونه تبدیل اراضی تبدیل اراضی قابل توجیه است. چه با افزایش جمیعت وارتقای سطح زندگی ومآلاً افزایش زمینهای کشاورزی ، این زمینها باید یا از جنگل ویا از مرتع گرفته شود ولی متاسفانه به علت پایین بودن قدرت تولید بالقوه در این گونه اراضی ، تبدیل کننده گان آن پس از یک یا چند دوره کشت، این گونه اراضی را به حال خود رها نموده وزمینهای مرتعی دیگری را برای کشت تبدیل میکرده ومی کنند. در نتیجه در حال حاضر مساحتی در حدودی بیش از 30 ملیون هکتار اراضی رها شده درسطح کشور وجود دارد که زمانی مرتع خوبی بوده اند که پوشش مرتعی آنها در اثر شخم ویا سایر عملیات زراعی از بین رفته ودر این گونه زمینها تعداد از گیاهان هرزه با استفاده چرای کم ویا بدون ارزش علوفه ای مستقر می شود. به عنوان مثال گیاهان زیر را میتوان نام برد.(8 /ص 25 )
انواع یکساله ها:
Bromus tectorum. Hordeum morinum
Agropron orientale. Aegliops. Ceratocarpus
واز انواع چند ساله ها:
Alhagi-Glycrrhiza. Goevelia
Prosopis. Euphorbia. Hulthemia.Salvia. Centaurea. Carthamus
به علت کافی نبودن پوشش گیاهی در این گونه زمینها متروک وبه علت کم مساعد بودهن شرایط محیط برای استقرار گیاهان وبه دلیل اینکه آب وهوای جزو نوع آب وهوای مدیترانه ای است(آب وهوای نوع مدیترانه ای آب وهوای است که حد اکثر میزان بارندگی در فصل سرد سال متمرکز بوده وحداقل بارندگی در فصل تابستان است ) وبا توجه به اینکه اکثراوقات ،شخم اینگونه اراضی عمود بر خطوط تراز انجام می شود ، بنا براین زمینها در مقابل فرسایش کاملا بی دفاع شده وپس از گذشت چند سال کاملا فرسایش خواهند یافت. در این مورد در هر نقطه از افغانستان مثالهای بسیار فراوان می توان ملاحظه کرد.
- چرای زودرس حیوان از مراتع: در افغانستان بخصوص در مناطق کوهستانی که زمستانهای سختی دارد وحیوان نمی تواند در طول زمستان از آغل خارج شده ودر مراتع چرانماید، به علت کمبود علوفه ذخیره زمستانه از آغل خارج شده ودر مراتع چرا نماید ، به علت کمبود علوفه ذخیره زمستانه ، بلافاصله پس از ذوب شدن برفها وشاید قبل از شروع رشد در گیاهان ، حیوانات به مراتع گسیل می شوند ودر اثر چرای زود رس گیاهان مرتعی شدیداً صدمه دیده ودر اثر تکرار در طی سالهای متمادی از بثین می روند.
- چرای بیش از اندازه: افزایش جمیعت از یک طرف وانگیزه های شدید اجتماعی ودر پاره مراتع انگیزه های اقتصادی از طرف دیگر باعث افزایش بیش از حد حیوان در کشورگردیده است. هرچند که میزان دقیق تولید علوفه از مراتع کشور ومازاد محصولات زراعتی که مورد استفاده حیوانات قرار می گیرد مشخص نیست، ولی به هرحال تعداد حیوانات طبق مطالعات انجام شده توسط متخصیصن وسازمان های مربوطه چندین برابر ظرفیت نگهداری است. این امر با در نظر گرفتن اینکه در افغانستان اصولا مالدار فکر نمی کند که غذای حیوان باید از سطح مراتع به دست بیاید، لذا فکر تولید علوفه نبوده ونتیجتاً افزایش دایمی وبدون توقف حیوانات از یک طرف وعدم تولید علوفه توسط مالداران از طرف دیگر باعث تشدید چرا شده ومی شود ، درنتیجه گیاهان فرصت تولید وذخیره مواد غذایی برای رفتن به سال بعد پیدا نکرده وسال به سال در اثر چرای مفرط، گیاهان مرغوب کاهش می یابند وبه جای آن ها گیاهان بی مصرف از لحاظ حیوان وچه بسا گیاهان سمی جایگزین میشوند.
- بوته کنی: درعرصه کلیه مراتع ودراکثر دهات کشور ، منابع سوختی فسیلی قابلیت استفاده همگانی پیدا نموده است وایلان وده نشیینان بالاجبار مبادرت به بوته کنی از سطح مراتع جهت پخت وپز – منابع گرمایی واستحمام مینمایند.
- لگ کوبی سطح مراتع: دراثر زیاد بودن تعداد حیوان ونیز چرای زودرس از مراتع که مصادف با مرطوب بودن خاک می باشد، سطح مراتع بیش از اندازه فشرده شده وقابلیت نفوذآن به آب وتهویه کاهش یافته وجریان سطحی افزایش می یابد. لذا به تدریج در طی چند دهه محیط نا مساعدی از لحاظ رطوبت در خاک برای گیاهان مرغوب ایجاد شده وباعث می شود این گونه گیاهان که به توسط ریشه های عمیق خود از رطوبت تحت الارضی استفاده می کنند از بین رفته وگیاهان پست ومقاوم در مرتع مستقر شوند.
ارقام زیرفشاربرسطح خاک رانشان می دهد .
مقایسه فشار وارده بر واحد سطح توسط انسان، حیوان وتراکتور
گوسفند 2.2 کیلوگرام برسانتی متر مربع
گاو 3.6 کیلوگرام برسانتی مترمربع
انسان 1-0.45کیلوگرام برسانتی مترمربع
تراکتور چرخ لاستیکی 2- 1.4 کیلوگرام برسانتی مترمربع
تراکتور چرخ زنجیری 0.2-0.6 کیلوگرام برسانتی مترمربع
( 10 / ص 43 )
صادرات حیوان: در کشوری که خود وارد کننده گوشت ومنابع پروتینی است ودر رابطه با تخریب مراتع مسایل حاد وگوناگون دارد، صدور مجوز برای صادرات حیوان واخذ عوارض (از هرراس حیوان 150 افغانی) با توجه ارزش بسیار بالای عرضه های خارجی درمقابل پول افغانی، میتواند به عنوان انگیزه قوی برای صادارت وقاچاق حیوان باشد. نه عقط باید صدور مجوز حیوان قطع شود. بلکه می توان بایستی با قاچاق آن نیز شدیداً مبارزه شود. چه این حیوانات به قیمت تخریب بیشتر مراتع پرورش یافته اند. البته چنانچه به مسله در چهار چوب مالداری توجه وعمل شود، برعکس دولت می بایستی وسایل توسعه وتشویق این گونه صادرات را فراهم نماید.
با توجه به عوامل تخریبی فوق الذکر در وضعیت مراتع با آنچه قبلاً بوده وفعلاً موجود است، اختلافات فاحشی وجوددارد وعمده این تغییرات مربوط به عوامل تخریبی مستقیم یا غیر مستقیم انسان می باشد.
به طور کلی سیر قهقرایی وتخریب در مراتع مختلف را می توان به ترتیب زیر در نظرگرفت.
درمناطق کوهستانی بالاتر از 1500 متر ارتفاع از سطح دریا با توجه به نوع اقلیم گیاهان مرتعی باید متشکل از جنسهای زیر باشد:
- Gramine: Bromus – Festuca
Oryzopsis- Stipa-Agropyron-Dactylis- Secale………………………………..
- Leguminosae: Hedysarum-Onobrychis-Trigonella-Astragalus-Medicago
ولی چرای زودتر از موقع، چرای مفرط وبی رویه وتبدیل مراتع به زمینهای زراعتی کاملاً رشد وپراکنش این گونه گیاهان ر اتحت الشعاع قرارداده ودر مساحت وسعیی به جای این گیاهان ، گیاهان غیر خوش خوراک ویا با ارزش علوفه ای خیلی کم مستقر وتکثیریافته اندکه از آن جمله میتوان گونه های جنسهای زیر را نام برد:
Phlomis- Euphorbia- Eryngium- Cousinia- Astragalus
Acantholumon- Acanthophyllum- Onobrychis cornuta- Gundelia
درمناطقی که ارتفاع آنها از سطح دریا پایین تر از حدود1500 متر بوده، تحت آب وهوای خشک قرار گرفته اند، تخریب مراتع در اثر عوامل ذکر شده باعث از بین رفتن انواع مرتعی چند ساله شده وبه جای آنها انواع یکساله ویا دایمی با ارزش علوفه ای پایین تر مستقر شده اند که می توان از انواع یکساله ها جنسهای زیر رانام برد:
Aegylops, Bromus, Hordeum, Anthemis, Centaurea
این گیاهان در اوایل بهار (درمناطق جنوب به علت بالا بودن درجه حرارت، درفصل زمستان دراواخر زمستان) به علت مرطوب بودن خاک بسرعت شروع به رشد نموده، پوشش محافظتی تولید می نمایند که بزودی خشک شده وقسمت اعظم سال خاک مرتع تقریباً عاری از پوشش محافظتی خواهد بود.
از انواع دایمی که غالباً جزو گیاهان هرزه وخاردار هستند میتوان جنس های زیررا نام برد:
Echinops, Cousinia, Astragalus, Heliotropium
انواع زیر در اغلب مراتع این مناطق به وفور یافت می شوند:
Noaca Mucronata, Lactuca Orientalis
Poa bolbosa دراغلب این منطقه دیده می شود ، با وجودی که ارزش علوفه ای قابل ملاحظه ای ندارد ولی چون یکساله بوده وگیاه بایستی بتواند مقدار ی مواد غذایی درپیاز چه های کوچک خود جهت رشد سال بعد ذخیره نماید، این امر به علت چرای زودرس وچرای مفرط فرصت ذخیره کردن مواد به گیاه ندارد ودر ار نامساعد بودن متمادی شرایط محیط توسط نوع Carex stenophylla که نوعی تقریباً بدون ارزش علوفه ای است جایگزین شده واز بین می رود.
با توجه به مطالب بالا ومواردی که در عمل ملاحظه می شود، فعلاًاکثر مراتع با اندازه ای منهدم شده اند که درغالب مواردی گیاهان مرتعی را بایستی در مکانهای پیدا کرد که موانع توپوگرافیک ، میکروکلیماتیک وپدولوژیک وغیره این نوع گیاهان را در مقابل عوامل مخرب پناه داده اند. (13/ ص 74).
مراتع یا چراگاه های هرات
بشر از همان روز گارهای گذشته برای نجات ورهایی خود از چنگال کمبود غذا دربرابر از دیاد جمیعت به مناطق طبیعی دست یافت ودرصدد چاره جویی برآمد این چاره جویی شامل استفاده صحیح از منابع طبیعی ونگهداری آن بوده است، نظر به اهمیتی که مراتع مملکت برای تامین غذای دام ونگهداری خاک دارد شایسته است بیش از آنچه که تا به حال به آن توجه شده مورد دقت ومراقبت قرارگیرد، مراتع وچراگاه های کشور که امروز مورد استفاده قرارمیگیرد در اثر چرای بی رویه ومفرط، چرای غیر فصلی یا پیش چرا، عدم رعایت ظرفیت چرا،دوام چرا، عدم تناسب تعداد دام با میزان علوفه ای که تولید میشود وعدم وجود تناوب وغیره موجب میگردد که فرصت رشد ونمو از گیاهان مراتع گرفته شود واجازه ندهد که آنها به صورت طبیعی یا خود بخود تکثیر نموده وتجدید نسل نمایند زیرا با عدم تکثیر خود بخود وتجدید نسل به تدریج از جامعه خوش خوراک یک منطقه کاسته میگردد وبر تعداد ورشد ونمو بیشترنباتات غیر خوشخوراک افزوده میشود که درنتیجه چراگاه های به وجود میآیدکه اکثر یا همه نباتات آنرا غیرخوشخوراک یا حتی سمی وزهری میباشد وجز تولید خسارات وتلفات برای دامدار ودام پرور نتیجه دیگری از این مرتع نمیتوان برد. مراتع در عرف به زمین های اطلاق میشود که در فصل چرا داری پوشش گیاهی علوفه ای باشند، وسعت مراتع در افغانستان 000/700/54 هکتار بوده که تولید سالیانه آنرا اگر از هر هکتار بطور اوسط 500 کیلو گرام علوفه خشک حاصل شود(000/000/350/27 )کیلوگرام علوفه خشک قابل استفاده دام برآورده میشود که درتامین غذایی سی ملیون راس دام در کشورکافی است،وناهماهنگی بین طرفین وتعداد دام از جمله مهمترین عامل تخریب مراتع در کشور است، واحد دام عبارت از یک راس گوسفند اس تکه همه ساله در بهار بر این مبنا محاسبه میشود. براین اساس یک گاو برابر به 5 واحد دام گوسفند میباشد که بز5/0 وشتر8 وگاومیش8/8 واسپ7 ومرکب وقاطر4 واحد دامی در نظر گرفته می شود ، که نتیجه ای نا هماهنگی علاوه بر تخریب وکاهش مراتع وفرسایش خاک وافزایش مرگ میردام بین 20 الی30 فیصد، افزایش ضایعات تولید دامی ونبودن نظام صحیح مرتع داری ودامداری درکشور، چرای بیش از حد وخارج از فصل دام ، بوته کنی در سطح مراتع برای تامین سوخت ، تبدیل مراتع به مناطق پرنشیب به زمین های زراعتی دیمه وکم بازده عوامل گسترش بیابان ، درکنار ناهماهنگی بین ظرفیت مراتع وتعداد دام وجریان تخریب مراتع کشور را تشدید کرده است ومراتع به کویر وبیابان تبدیل میگردد، اگر چه دراین شرایط سالانه حدود 600 ملیون تن خاک مناسب از دست میرود در حالیکه برای تشکیل یک قشر خاک به ضخامت یک اینچ 800 سال زمان لازم است. وحفاظت خاک با استفاده از نهال کاری وتثبیت بخشی از ریگهای روان، احیای جنگل های مخروبه ، جنگل کاری اراضی مستعد، مرتع داری واحیای مراتع تخریب شده، نیاز به اقدامات گسترده تری دارد، ولی آموزش وبسیج عمومی هموطنان برای اقدام جهاد گونه دراین زمینه از جمله اقدامات نوع جدید محسوب میشود، اگر چه اوضاع طبیعی وجغرافیایی سایر کشورها تاثیر مستقیمی بر چگونگی تحولات اقتصادی آن کشور دارد وقسمت از پیشرفت های بدست آمده در زمینه علوم وفنون بر کم وکیف این تاثیر حاکم وناظر شده است. (6/ص 139 )
مناطق چراگاهی هرات عبارت اند از: دشت همدمآب ، گلران، دره شار، گندوار، کهسان،دهنه شار،غوریان، شیندند، ادرسکن،زنده جان ، کرخ ودشت حوض.
خلاصه چراگاه های غرب افغانستان از چاه کهسان شروع الی دشت لیلی مزار دوام دارد، زیادتر نباتات چندین ساله علفی بوده که در برج حوت الی 10 ثور نباتات توگ وبته گی وجود داشت وبعداً نباتات خستک از 10 ثور الی اخیر تابستان رشد نموده ودر دشت آتشان وچاه فیل نباتات ساکسول (طاق) وبته آرتیمیزیا رشد کرده که در بره کوه غوریان نیز وجود داشت.
نباتات عمده این چراگاه ها بته ترخ (کلیه چراگاه غرب) اجوه،توک، قی ترم، اسپند، آهول، کنگر، بته گی یا قوک، قچ، بته، سیچ، رواش، سه برگه، تلخک، چرمک، کوریانه، بنگ سه خسک، خوزبه، چخمچه، شور یا خردندان. به اساس تعداد نباتات در فی هکتار(P C G ) پنج نوع علفچر به طرف غرب وجود دارد که عبارت انداز:
- علفچری که فاصله ساحه نباتی آن کمتر از 5500 متر باشد وتعداد نباتات فی هکتار اضافه تر از 55000 باشد وضع علفچر عالی است.
- علفچری که فاصله انداز ه شده بین 7000-5500 باشد وتعداد نباتات در فی هکتار 55000 -35000 باشد علفچر خوب است.
- فاصله اگر8000- 7000باشد وتکاشف نباتی 35000-25000 باشد علفچر مناسب میباشد.
- اگرفاصله از 20000- 10000 باشد وتکاشف نباتی 15000- 4000 باشد علفچر خراب است.
- درصورت که فاصله اضافه 20000 باشد وتکاشف نباتی کمتر از4000 بته باشد وضع علفچر بسیار خراب است.
بطور عمده در این علفچرها دونوع نباتات وجود دارند:
- نباتات اقتصادی که چراگاه وعلفچر های قابل استفاده حیوانات میباشد.
- نباتات طبی که شامل نباتات زهری(سه برگه، تلخک، چرمک وکوریانه) ونباتات طبی مثل مخ وشیرین بویه درکشک ، نباتات ترخ ، توک ،قی ترم،آهول،کنگر… از نقطه نظر پروتین در انگلستان تجزیه شده ودارای اجزای غذای زیر میباشد:
برگ جوان ترخ دارای: 1/15 فیصد پروتین در برج سنبله وزمستان
تخم ترخ باپوش: 6/6 فیصدی پروتین نباتات بومی چندین ساله منطقه کشک وگلران که برای سه ماه نموء میکند.
بته گی وتوگ 6/20 فیصد پروتین
برگ قی ترم(چای سبزکوهی) 3/20 فیصد پروتین
برگ کنگر 3/10 فیصد پروتین
ترخ 5/20 فیصد پروتین
شاخه گگ تازه ترخ 5/7 فیصد پروتین
بامقایسه دانه جواری 6/11 فیصد پروتین
ونباتات بومی صفحات مرکزی کشور دارای ترکیب زیر میباشند(خصوصاً درتیوره غوروبامیان).
برگ تازه همراه ساقه نبات کومای (کای) دارای 2/15 فصد پروتین
برگ تازه نبات بره گوش 6/11 فیصد پروتین
برگ نبات گوشمان 2/10 فیصد پروتین
ترخ خار،خارغوزه، اسفقان، گرگ وحش وخوزبه.
نباتات کومای وبره گوش مورد علاقه گوسفندان وبز است. نبات سیچ ورواش تازه آنرا گوسفندان نمیخورند ولی خشک آنرا مصرف میکنند نباتات تلخک وکوریانه وسه برگه وچرمک قابل چرش نیست نبات گواس وسمیک (اگروپایان) با قیاق ونباتات چندین ساله علفی بوده اگر تکثیر شود برای پرورش گاو های شیری مفید است، این نبات به شکل طبیعی در چرا گاه کشک یافت میشود.(6/ ص 142 ).
مثلاً فیصدی مصرف نبات ترخ در برج سنبله توسط گوسفند21% وتوسط بز 11
دربرج جدی گوسفند 7% بز 7%
دربرج دلو گوسفند21% بز 9 %
فیصدی مصرف نبات توک دربرج سنبله گوسفند 68 % بز 55 %
دربج قوس گوسفند 91% بز 61%
فیصدی مصرف نبات توک درج جدی گوسفند 58% بز 1%
دشت همدمآب که ساحه 2400 کیلومترمربع (240، 000 هکتار)را دربردارد، اوسط علوفه خشک چراگاه فی هکتار 800 کیلوگرام میباشد شدت چرش بالای چراگاه در دشت همدمآب وچراگاه غرب از 5/1- 0/5 میش در فی هکتار است یعنی اگر یک میش 50 کیلوگرام وزن داشته باشد در دشت همدمآب 500 کیلوگرام علوفه ساحه (6/1 هکتار) بکاردارد در صورتیکه:
میش معادل به 5/1 برای یک گوسفند میش30/1 معادل است به یک قوچ
7/0 برای یک بز میش 7/0 معادل است گوسفند نابالغ(بره)
0/12 برای یک شتر میش 5/0 معادل است بزماده کلان
0/7 برای یک چوچه شتر میش 1 معادل است بزنرکلان
5/5 برای یک راس مرکب میش 12 معادل است شتر پیر
5/8 برای یک راس اسپ میش 7 معادل است شتر جوان
میش 50/5 معادل است مرکب
میش 5 معادل است یک گاو
میش 8/8 معادل است یک گاومیش
میش 7 معادل است اسپ
میش 4 معادل است یک قاطر
تناسب ذخایر حیوانات در تابستان هکتار در فی گوسفند ساحه چراگاه به هکتار:
درزمستان 9/5 هکتارفی راس گوسفند
درطول سال 9/4 هکتار فی راس گوسفند
عموماً گوسفندان از اول بهار تا اویل زمستان بطورا وسط وزن نمی بازند مگر عوامل میخانیکی تاثیرکند وبعد از سپری شدن زمستان وزن گوسفند تقریباً بین 10-5 کیلو گرام وزن میبازد ورد سال های سرد بین 20-15 کیلو گرام بیشتر وزن می بازد آنهم به علت سردی هوا پایین آمدن قدرت تولید علفچرها واز بین رفتن نباتات یک ساله، خشک شدن برگ وساقه ونبودن علوفه کافی زمستان ودانه باب وکنجاره باب وعدم موجودیت جای رهایش گرم ، ودربهار با شروع نموی نباتات روزانه هر گوسفند 170 آهول ، ترخ،قچ، اجوه، خرید(خریت) در غوریان وکهسان که از قسمت کوه بابا بطرف جنوب قرار دارند میباشد وعلفچرهای ساقه علفی گلران وکشک که دارای نباتات ساقه علفی هستند، تخریب های که از قسمت کوه بابا به طرف جنوب قرار دارند دارای دو نوع اند:
- توسط کندن(قطع ) نباتات چندین ساله، طوریکه هرفامیل کوچی روزانه 40 کیلو گرام ترخ مصرف دارد ودر مدت 5 ماه تولیدات 5/1 هکتار را از بین میبرد، در حالیکه چندین فامیل است.
- بوسیله چرش: هرقدر منابف آبی نزدیک علفچر باشد چراگاه زود تر تخریب میشود. مثلاً در چاه گل بی بی به شعاع متر علفچر شدیداً چرش شده پوشش نباتی پایان آمده ونبات تلخک وکوریانه است که قابل چرش نیست ودر شعاع 120 متری بته اسپند غالب است که علفچر نمی باشد، درشعاع 180 متر بته ترخ چخمچه وخوزبه وقی ترم وجود دارد که قابل چرش است وبعد از شعاع 180 متر شدت چرش کمتراست ونباتات لیسک ، سرخک وترخ وجود دارد، بنابراین برای حفظ چراگاه طبیعی که سرمایه ملی کشور برای رشد وانکشاف مالداری است ضرورت دیده می شود که چراگاه طبیعی حفظ گردد ودر اطراف وپیرامون آن چراگاه مصنوعی احداث وچراگاه تخریب شده طبیعی دوباره با تخم پاشی احیاء میشود از چرای مفرط در یک منطقه جلوگیری گردد وبه اندازه ظرفیت چراگاه چرش صورت میگیرد، منابع آبیاری تامین گردد به وضع اقتصادی کوچیان رسیدگی گردد ووسایل تسخین وخانه های مسکونی برای شان آماده شود تا این سرمایه ملی بیش از این تخریب نشده وبه آینده گان به شکل خوبی به ارث گذاشته شود.
مشکلات تابستانی: قلت آبگاه وقلت چراگاه، شیوع امراض حیوانی ، عدم فعالیت های کلنیکی حیوانی وواکسنیشن.
مشکلات زمستانی: ضرورت بیده، ضروت پناهگاه، مشکلات شدت زمستان، امراض مختلف حیوانی،طویله نامطلوب.(6/ص 145 ).
| تعداد نفوس انسانی در | 12270 نفر |
| تعداد خیل | 218 خیل، حاوی 11976 فامیل |
| امراض حیوانی | انترکس، بزرگ، انحیک، باروکی، شورابه گرگی، نخک، کرم جگر، طبق جابه داد، چیچک، شپشک |
| نوع نبات علفچر | ساقه های چوبی چندین ساله که عبارت اند از:کلغر، قیچ، ذیل، خوزبه،قی ترم،اجوه،خربت،مارچوبه، سکساول، خاشه سفید،چخچه،هومه |
| تعداد گوسفندوبز | 256718 |
| مساحت علفچر | 2950000 |
| مساحت علفچر | 590000 |
| مساحت علفچر به | 5900 |
| مساحت ولسوالی به | 9942 |
| ساحه مربوط علفچر | علفچر دشت غوریان هرات |
| تعداد نفوس انسانی در | 35000 نفر که از جمله آن 22000 نفرآن در 81 قریه زنده گی میکنند | |
| تعداد خیل | به تعداد مالدارن سمت شمال در سال 1356 به این منطقه آمده اند | |
| امراض حیوانی | امراض مختلف | |
| ترخ،کلغر، خوزبه ، بزغاله نر، خربت،گل شاش بندک،قیچ ، گندم بریان، دانه شو، که مشهور ترین آن نبات چندین ساله ترخ پست، تناسب ذخایر در | نوع نبات علفچر | عموما ساقه های علفی بوده مثل نبات چرمک به پیمانه زیاد توک،بته گی، |
| 198622 که 64% بز | تعداد گوسفند وبز | 3150000 |
| 1200000 | مساحت علفچر | 1600000 |
| 240000 | مساحت علفچر | 320000 |
| 2400 | مساحت علفچر به | 3200 |
| 4880 | مساحت ولسوالی به | 9245 |
| عفلچر دشت همدمآب کهسان، زنده جان ،غوریان،گلران وکشک | مساحت مربوط علفچر | علفچر ولسوالی گلران |
| تعداد نفوس انسانی در | 5197 نفر | 11894 نفر |
| تعداد خیل | 24 خیل مهاجر طولان-36 خیل مهاجرکوتاه، 19 خیل نیمه کوچی،9 خیل قریه نشین-2029 فامیل | |
| امراض حیوانی | ||
| نوع نبات علفچر | اکثراً ساقه چوبی مانندترخ زیاد است،اجوه، قی ترم، کلغر، چخمچه، خاشه سفید، خربت،خاربزی، گندم بریان، دانه شور،چراگاه | نباتات چندین ساله ساقه علفی مانند تک تک ،بته گی وتوک با نباتات ساقه چوبی مثل جارویی،سرخک،کندل، چخمچه، شکری،تلخک، اسپند وبذر |
| تعداد گوسفند وبز | 86422 که 45% بز و55% گوسفندبداخل 108 رمه | 127152 به داخل 186 رمه ویک بلوک |
| مساحت علفچر | 1100000 | 1250000 |
| مساحت علفچر | 220000 | 250000 |
| مساحت علفچربه | 2200 | 2500 |
| مساحت ولسوالی به | 10428 | 2932 |
| ساحه مربوط علفچر | علفچر دشت اوداروی ولسوالی ادرسکن | علفچر ولسوالی کشک |
| 32487 نفرکه به 83 گروپ(6566) فامیل تنظیم شده اند | 6000 نفر از جمله 5000 نفر مالداران قریه نشین کوچی-1000 نفرکوچی، 741 نفرقریه نشین |
| 34 خیل مهاجرطولانی(409-فامیل)- 41 خیل مهاجرکوتاه(428- فامیل)- خیل نیمه کوچی(150 فامیل)- یک خیل قریه نشین (5) فامیل | کوچی های مناطق بکوا، خاشرود ودلآرام وهرات در تابستان به آن مهاجرت میکنند |
| شیوع امراض | اسحک،تلخه درد،طبق گرگی، سیاه زخم، بزمرگ،یسوازی، کرم شش وجگر، مایه درد |
| نباتات یکساله وچندین ساله ساقه علفی،ساقه سترک تک تک، بته گی، ترخ کوهی،خستک(زیاد مشهوراست)نباتات لیگیومی مانند شبشک که اوسط بارندگی سالانه این منطقه 267 | نباتات اوغان،کمای، بره گوش،خوزبه، وتناسب ذخایر حیوانات در تابستان 2،3 ودر زمستان9،5 ودرطول سال9،4 هکتار |
| 278514 بشمول دیگر حیوانات اهلی 471627 راس که گاو زیاد است ومرکز تربیه گاو شرکت مالداری است. | 68000 بشمول حیوانات دیگر، تناسب ذخیره حیوانات در تابستان 8 ودر زمستان 6 ودر طول سال1 ،1 هکتار فی راس -82734 که 62% گوسفند وبز- 25،5% |
| – | – |
| 280000 | 300000 |
| 2800 | 3000 |
| 4196 | 2904 |
| علفچر ساحه بالامرغاب مشهورترین محل تربیه گاو وگوسفند | علفچر ولسوالی تیوره |
| تعداد نفوس انسانی در | – | – |
| تعداد خیل | – | – |
| امراض حیوانی | – | – |
| نوع نبات علفچر | فی راس میش معادل است وچراگاه تابستانی می باشد | – |
| تعداد گوسفند وبز | – | – |
| مساحت علفچر | 10000 | 1000 |
| مساحت علفچر | 2000 | 200 |
| مساحت علفچربه | 200 | 20 |
| مساحت ولسوالی به | 2049 | 1833 |
| ساحه مربوط علفچر | علفچر ولسوالی کرخ | چراگاه ولسوالی زنده جان |
| منبع: ریاست اقوام وقبایل ولایت هرات ومدیریت جنگلات وعلفچرهای ریاست زراعت هرات سال1370 | ||
(6 / ص 146 )
گیاهان هرزه ولایت هرات
- جودر
- گندم در
- مژه(مژه اسبی)
- پیچگ
- اجقک
- ماشک
- خرقوله
- گاوترقک
- شیرپنجه(کورمک)
- انگورتوره
- تلخک
- توک
- خرفه
- گاوکنک
- بارتنگ
- بجندک
- ترشک(تورشک)
- نولک کلاغ
- سلمه
- کاسنی(کسنی)
- فرز(علف بیگانه)
- لوخک
- قاشوقک(قاشقک)
- جاروک
- گندمک
- پودینه(گودینه)
- ماسک
- پشمک
- گوش بره(شورکی)
- شبدر دیوانه
- جوترش
(6/ ص119)
گیاهان هرزه ولسوالی اوبه (مزارع گندم):
- نوع دم پیشی
- خارپشک
- گنده علف
- دم پیشی
- گندم در
- نولک کلاغ
- خاکشیر
- مژه اسب
- شیرک
- ماشک(بکوت وحشی)
- سلمک
- گاو ترقنک
- ترشک
- مندوک
- فوزه کگ
- پیچک
- گل زردک
- دارووک
- بجندک
- تلخک
- سلمه
- یک نوع خار
- گندمک
- جوستوک
- قلفک
- سبیست قصاب
- پیشی پیشی
- لوخک
- مستار
- تروشک
- خرقوله
انواع گیاهان هرزه مزارع هرات:
- هزاربندک(بندک گیاه)
- سبیست قصاب(بروس لکالینوس)
- نولک کلاغ(پنیرک)
- تاج خروسان( تاج خروس وحشی)
- لوگش فیش(نوعی از خار)
- خارمغولی(خار مغیلان)
- پشمک( چرمک)
- خرفه (خلفه)
- خارکله کافر(خارروسی)
- غوزه گگ( داتوره)
- عجقک( زرد پیچک)
- حماغک(سماق)
- تروشک (کاهوبرمکی)
- کورمک( کل کاه)
- لنگ چغک (پای گنجشکک)
- بنوشک( یولاف وحشی)
- جودر(جووحشی)
- پیچک(پیچک مزارع)
- خارپتک( خارکانادایی)
- قاشقک( زبانک بره)
- گل دختر(آخندک یا گل نوروزی)
- مژه اسب(کوک گراس)
- گاوترقک
- کبل
- ماشک (بک والت وحشی)
نباتات چراگاهی ولسوالی غوریان:
- ترخ
- بته گی
- برگ قی ترم( چای سبز کوهی)
- کنگر
- کومای(کمای)
- بره گوش
- کوغان(کوغان)
- خارغوزه
- ارسقغان
- گرگ وحشی
- خوژبه ( خوزبه)
- سپنج (اسپند)
- رواش
- تلخک
- کوریانه
- سه برگه
- چرمک
- گوامیش
- سمیک(اگروپایرون)
- قیاق
- آهول
- قچ
- اجوه ده
- خربت(خرید)
- کندل
- چخمچه
- بنگ سرخک
- کلغر
- ذیل
- قی ترم
- بزغاله بند
- گل شاش بندک
- گند م بریان
- دانه ثور
- خسک( خستک)
- توگ
- مارچوبه
- سکساول
- خاشه سفید
- هومه
- تک تک
- جاروی
- سرخک
- شکری
- تلخک
- خاربزی
- هیچ هونه
- ترخ کوهی
- سنک
نباتات چراگاهی ولسوالی کرخ هرات:
- رشقه سه برگه وحشی
- بارتنگ
- خاربزی
- خارجنگل
- خارمغلی
- شترخار
- فریز
- پیچک
- پوینه اسبی
- نونک کلاغ
- قیاق
- کازوک
- بادیان
- خاکشیر
- کاسنی
- سماروق
- ترخ
- ترس
- سبیغون
- کنگر
- سیچ
- پیش خزک
- کوما
- خوقک
- بندک
- هوم
- تلخک
- مخ
- رواش
- شیرخشت
- زرشک
- کاکوتی
- خرقوله
- خارخسک
نباتات هرزه ولسوالی اوبه هرات:
- فرز چمنی
- بندک
- بجندک
- نان کلاغ( نولک کلاغ)
- سبیست پلوشی
- مخ
- شیرک
- خرقوله
- ماشک
- گل گاو زبان
- انگورتوره
- قیاق
- شفتل دیوانه
- کبچه خاره
- سلمک
- بارنگ
نباتات علوفه ای چراگاه های هرات:
- بوته (ترخ)
- چغک
- اوم
- آول
- سیالنگ
- چنگلک
- غیتره
- کلپوره
- کوردک
- بروت خروس
- پلوش
- نقل خواجه
- کودی
- خارشتری
- خوزبه
- توک
- بوتکی
- پل خزک
- دوناژک
- دوناژک برگی
- دوناژک دانه ای
- دوناژک ماش دار
- گل دختر
- گل لاله
- خوندک
- کریون تلخک
- جقشک
- فریز
- سیچ
- پنجه شیر
- غوزه گگ(غوزه خورک)
- خرفه
- ستارک
- سلمه(شورکی)
- جودر
- خرغوله
- فریز(اویارسلام یا فریز وحشی)
- عنجلک
- مژگی
- خارآبی
- پیچک
- گل شل
- هزاربند
- گندمک
- کاکوتی
- بجندک
- خاک شیر
- گل فالیز
- مشکک
- تاج خروس وحشی
- ترشک
- شبدر دیوانه(شبدرمصری، شبدروحشی، شفتل دیوانه)
- باقلاوحشی
- سایبین وحشی
- پیچک
- خلقوره
- پنجه شیر
- پونه(پودینه
- خار مغیلان
- سرش
- شیرک
- بیدک
- ماشک
- سلمک
- گل گاو زبان
- بارتنگ
- نانک کلاغ
- سبیست پلوش
- انگورتوره
- مخ
- قیاق
- خاراشتر
- گز
- اشیلان
نباتات چراگاهی افغانستان
چوبک Acanth . phyllm glanuiosum
مرجانی ایرانیArenaria Persica میخکDianthus
Gymmocapus decanderum G.decander
برگ گندمی Agriophyllum latifolium
برگ گندمی باریکA.minus
آسمانی یکسالهAnabusis annua
آسمانی بی کرکA . aphylla
سلمکی،علف شورAtriplex
سلمکی خراسانیA. Moneta
سلمکی ساقه سفیدA.leucoelada
سلمکی ساقه سفیدA.werrucifera
کافوریCamphorosma monspelica
سرشاخی Cerutocarpus. Arenarius
سلمه ترهChenopodium
درمنه ترکیCh. Botrys
علف شترCornulaca
بوته کاهو، بوتهCo. Monacanthe
باتلاقی شورHalocnemum
باتلاقی شورEurotia ceratoides
سنبله نمکیHalostachys easpica
عجوه – چاماقی Aellenia curricula
سیاه تاغHaloxylon aphyllum
سیاه تاغH.ammodendron
زردتاغH. Persicum
جاروی قزوینیKochia scoppari
جاروی قزوینیK. Prostrate
خارکو Noaea mucronata
علف شورSalsola
اشنانSeidlitzia florida
اشنانS. Rosmarinus
اشنانSuaeda aegyptica
سیاه شورSeidlizia rosmarinuyss
سیاه شور مصریSuaeda fraticosa
بومادران (تیره کاسینی)Aehillea millefolium
بابونهAnthemisia
درمنه (ترخ)Artemisia
درمنه کوهیA. Aucheri
گل گندم هاجرCentaurea bruguieriana
کاسنیCiehorium intybus
کنگرcirsium Iappaceum
کنگرهرزه – کنگرصحراییC. Arrense
کنگرهرزه- کنگرصحرایC. Alatum
کنگرهرزه- کنگر صحراییCousinia wilhelminae
کنگر- علوفه ایEchinops nobustus
کرقیچ (سگ شاش)Hertia angustifolia
چرخه- کاهو های بیابانیLaunaea acanthodes
کاهو های خوابیدهMatricaria aurea
کاهوهای خوابیدهM. Recutita
خارپنبهOnopordon acanthium
گاو چاق کنScuriola orientalis
قاصدک- گل قاصدTarazacum collinus
مشنگTagopogon
شب بوAlyssum
قدومه A. bracteatum
قدومهA.linifolium
کلم(پالکیدور)Brassica eliongata
سپیدهEraumbe orientalis
خاکشیرتلخ بیابانیErtsimum erassicuala
شب بوی بیابانیFortuynia schuttlew
تره تیزکLepidium latifolium
چلیپای بنفشMatthiola alyssifolium
چلیپای غاز پاییM. Ehenopodiifolia
تربRephanus
خردلSinapis
خاکشیر- خاکیSisymbrium
خاکشیرشناوریS. Erysimoiles
تبسیحیTorularia torulosa
فراسیون(فرفیون)Euphorbia aellenii
جعدهAjugu oientulis
پونه(ساقطر)Nepeta persica
فراسیونMarrubium Vulgaris
گوش بره زارPhlomisaucheri
مریم گلی بیابانیSalvia eremophila
سنبله بادکنکیStachys inflate
مریم- کلپواTeuerium polium
آویشنThymus
آویشن شیرازیZataria multiflate
کاکوتیZiziphora elinopodioier
کاکوتیZ. Tenuria
خلر(سنگینک)Lathyrus aphacu تیره بقولات – نخودیان – حبوبات
ماشک- باقلاL. Satirus
ماشکVicia satira
رشقه- پاغلانیLotus
رشقه زا-L. corniculata
آهوماشLotus gebelia
رشقه دایمیMedicugo falacuta
رشقهM.orbicularis
رشقه زار- اکلیل الملکMelilotus albus
شبدرزار- شبدر شیرین Melilotus officinalis
شبدردورگ Trefolium hybrisum
شبدرسفید-T. pretense
شبدرسفیدT.renens
شنبلیله-Trrigonella delliptica
گولاکتیرا- گولاغذای Astrahalus eicer
گولا کوهی- گولاآبیA. Glaucacanthus
گولا داختچه ایA. Squarrosus
رشقه باغی – رشقه تاجیCoronilla varia
اسپرس علوفه ایOnobrychis altissima
اسپرس بیابانیO. Aucheri
اسپر س بوته ایO. Cornuta
اسپرس کرجیO. Gaubae
اسپرس سیاه کرکO. Melanotricha
اسپرس ایرانیOpersica
خشخاش – کوکنارPapavera تیره خشخاش
گل شصت خروسانLimonium thouinii
علف هفت بندPolygonum فریز(تییره علف هفت بند)
اسکنبل زیباCalligonum amoenum
اسکنبل کرمانیC. Bungei
اسکنبلC. Comosum
اسکنبل دندانه ایC. Dentieulatum
اسکنبل شاخه سفیدC. Leucocladum
اسکنبل پاشنه خشکC. Schizopterum
پریز- پسوندPtesopyrum aucheri
پریزگرزنگ P. olivieri
دافنه- هفت برگDaphne angustifolia
سیاه گینه Dendrostellera lessertii
مشگک Sucrosia تیره چتریان
آنقوزه (کما)Ferula
- gabrieili
قیچ – اسپند Zygophyllum تیره قیچ، اسپند
اسفند ادمیFagonia
اسفند- اسپندPeyunum
خارخسکTribulus terrestnis
قیچ Zygophyllum eurypterum
(6 /ص 128)
نتیجه:
مراتع وچراگاه ها به زمین های اطلاق می شوند که شخم نخورده وتوسط نسان ها بذر پاشی نشده باشد وبه شکل طبیعی وجود داشته ومیتواند تولید علوفه کرده ونیاز حیوانات علف خوار را تامین نماید.
این ثروت ملی در تهیه علوفه برای حیوانات ، حفاظت خاک، تنظیم گردش آب در طبیعت، ایجاد فضای سبز، گوارا ساختن هوا، تامین علوفه مورد نیاز احشام دامداران وکوچی ها ، تولید محصولات دارویی ونباتات طبی وبالاخره تامین پروتین مورد نیاز کشور مانقش عمده واساسی میداشته باشد.
ولی بدبختانه یک قسمت زیاد چراگاه های کشورتوسط غاصبان زمین غصب گردیده یا شخم زده شده وبه جای آن نباتات للمی کشت گردیده است که این عمل بزرگترین جفا به حق دامداران وکوچی های کشورما بوده که در قسمت کاهش علوفه مورد نیاز، احشام نقش مهمی داشته است.
با نابودی چراگاه ها روزی خواهد رسید که مردم کشور ما گوشت گوسفند ر ابه قیمت بالا از خارج وارد نمایند وبیشترین ارز واسعار حاصله کشور ر ابالای آن به مصرف رسانند واز این طریق بر وابستگی کشوردر ابعاد اقتصادی بی افزایند وبلاخره سند وابستگی کشور را از ای ناحیه هم به دست خود امضا نمایند، امیدواریم که این مردم از پلان های شوم دشمنان این مرز بوم آگاهی حاصل نمایند. ودر قسمت حفاظت منابع طبیعی خصوصاً مراتع وچراگاه کشور از هیچ تلاش دریغ نورزند.
مآخذ ومنابع مورد استفاده:
- حسن یار، سیدامیرشاه (1363) علم مراتع،چاپ پوهنحی وترنری پوهنتون کابل.
- حسن یار،سید امیرشاه(1361)ایکالوژی افغا نستان، چاپ پوهنحی زراعت پوهنتون کابل.
- حسن یار، سید امیرشاه(1362) جنگلات طبیعی، چاپ پوهنحی زراعت پوهنتون کابل.
- مقدم، محمد رضا(1390) جنگل ها ومراتع ایران، چاپ دانشگا ه تهران.
- گروه نویسندگان، (1332) دایره المعارف افغانستان، چاپ وزارت معارف.
- امید، عبدالرحیم(1388) بررسی وضع زراعت ودامداری حوزه جنوب غرب ، چاپ ستاره نقره ای هرات.
- جان وارد مل(1379) ایکالوژی کشت مخلوط، ترجمه عزیز جوان شیرچاپ جهاد دانشگاهی مشهد.
- حکمی،محمد حسین(1388) شناسایی گیاهان مرتعی ایران ، چاپ جهاد دانشگاهی
- مقدم، محمد رضا(1390) مرتع ومرتع داری، چاپ دانشگاه تهران.
- جوری، محمدحسن(1389) شناسایی کاربردی گیاهان مرتعی ، چاپ آییژ تهران.
- بحرانی، محمدجعفر(1389) مقدمه ای بر مرتع ومرتع داری،چاپ دانشگاه شیراز.
- ارزنی، حسین (1390) چرای دام در مرتع چراگاه، چاپ دانشگاه تهران.